Đại tướng và những người bạn Quảng Nam

Tháng 4.1927, ở Huế nổ ra cuộc bãi khóa lớn. Nhà hội Quảng Nam trở thành trung tâm lãnh đạo phong trào bãi khóa. Phan Bôi cùng với Võ Nguyên Giáp là một trong những người chủ chốt tham gia lãnh đạo phong trào. Sau sự kiện đó cả hai bị đuổi học. Trong thời gian bị đuổi học, Võ Nguyên Giáp có vào Quảng Nam, lên Trà Kiệu, Thu Bồn, về Bảo An, quê hương của Phan Bôi.

Sau đó hai người chia tay, Phan Bôi ra Hà Nội làm việc tại Nhà in Ngô Tử Hạ, tiếp tục hoạt động trong phong trào thanh niên, học sinh, rồi vào hoạt động tại Sài Gòn, sau đó bị bắt và đày ra Côn Đảo. Còn Võ Nguyên Giáp trở lại Huế và được cụ Huỳnh Thúc Kháng bảo lãnh nhận làm biên tập Báo Tiếng Dân.

Năm 1930, Võ Nguyên Giáp bị bắt ở tù 2 năm, sau đó ra Hà Nội tham gia hoạt động cách mạng và dạy học ở trường Thăng Long, nơi dạy của vợ chồng Lê Thị Xuyến - Phan Thanh (anh ruột Phan Bôi).

Đến năm 1936 Phan Bôi được trả tự do, sau thời gian tham gia hoạt động trong phong trào Mặt trận Dân chủ ở quê hương, ông ra Hà Nội ở với anh trai và gặp lại người bạn thân thiết Võ Nguyên Giáp. Cả hai lại hăng say hoạt động. Võ Nguyên Giáp và Phan Bôi đều tham gia viết bài, biên tập cho các báo của Đảng và của Mặt trận dân chủ như: Hồn trẻ, Lao động, Tiếng nói của chúng ta...

Được cộng tác và làm việc với Phan Thanh, khâm phục tài năng của Phan Thanh, sau này Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã nhận xét: “Ở tuổi 30 mà Phan Thanh đã xuất hiện trong báo trường như một cây bút lành nghề và lão luyện, trên nghị trường như một chính khách sắc sảo và hùng biện, trên bục giảng ở nhà trường như một ông thầy chững chạc và mực thước...”.

Ngày 1.5.1939, sau khi Phan Thanh - đại biểu của Viện Dân biểu Trung kỳ qua đời, Đảng ta quyết định đưa Đặng Thai Mai (quê làng Lương Điền, huyện Thanh Chương, Nghệ An) ra tranh cử. Đặng Thai Mai là một nhà giáo có uy tín, từng dạy học ở trường Thăng Long, Hà Nội và tham gia sáng lập Hội Truyền bá quốc ngữ cùng với Phan Thanh. Trung ương đã cử Võ Nguyên Giáp vào liên hệ với các đồng chí Lê Văn Hiến, Nguyễn Sơn Trà tại Hiệu sách Việt Quảng để theo dõi tình hình vận động cho Đặng Thai Mai.

Lúc này, Đảng ta chủ trương muốn đánh bại được luận điệu mị dân của Ngô Đình Khôi (anh trai Ngô Đình Diệm) thì phải biết dùng thanh thế của Phan Thanh để cổ động cho Đặng Thai Mai và định hướng cho dư luận cử tri. Vè Phan Thanh được Hiệu sách Việt Quảng in thành sách bỏ túi. Ảnh Phan Thanh cũng được in để bán. Để tuyên truyền vận động bầu cử, Võ Nguyên Giáp đến tận các làng thuộc Hòa Vang để vận động cử tri bầu cho Đặng Thai Mai. Với nhiều hình thức đấu tranh linh hoạt, trong cuộc bầu cử bổ sung Nghị viện Viện dân biểu Trung kỳ, Đặng Thai Mai đã đắc cử một cách vẻ vang.

Tháng 8.1945, tại Hội nghị Quốc dân Tân Trào, Võ Nguyên Giáp được bầu vào Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam, làm Bộ trưởng Bộ Nội vụ, đến tháng 3.1946 là Chủ tịch Quân sự và Ủy viên trong Chính phủ Liên hiệp rồi Bộ trưởng Bộ Quốc phòng. Còn Phan Bôi sau Cách mạng tháng Tám được cử làm Thứ trưởng Bộ Nội vụ (lúc này cụ Huỳnh Thúc Kháng làm Bộ trưởng).

Từ đây Phan Bôi và Võ Nguyên Giáp cùng hoạt động trong Chính phủ và đặc biệt được làm việc bên Chủ tịch Hồ Chí Minh. Cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ, cơ quan Bộ Tư lệnh và cơ quan Chính phủ đều chuyển lên Việt Bắc, tuy cơ quan xa cách nhưng hai người vẫn thường xuyên gặp nhau để bàn công việc, Phan Bôi thường chuyển những ý kiến chỉ đạo của Bác Hồ cho Võ Nguyên Giáp. Ngoài ra, trong thời gian này, Võ Nguyên Giáp và Phan Bôi thay mặt hai Bộ Quốc phòng và Nội vụ đã ký chung nhiều văn bản phối hợp.

Ngày 24.4.1947, Hoàng Hữu Nam không may bị tai nạn và hy sinh trên đường đi công tác. Tiếc thương người bạn, người đồng chí, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã viết: “Anh Phan Bôi - Hoàng Hữu Nam đối với tôi là bạn đồng học và bạn đấu tranh cách mạng ngay từ thời niên thiếu, tại trường Quốc học Huế. Về sau trong những năm Mặt trận Dân chủ đã từng là bạn đồng nghiệp cùng viết báo của Đảng và cùng hoạt động cách mạng tại Hà Nội.

Đặc biệt, từ những năm đầu Cách mạng tháng Tám thắng lợi, trong Chính phủ đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, anh đã từng là người cộng tác gần gũi với tư cách là Thứ trưởng Bộ Nội vụ mà tôi là Bộ trưởng, cùng nhau làm việc trong Hội đồng Bộ trưởng dưới sự lãnh đạo của Bác Hồ. Anh Hoàng Hữu Nam là một cán bộ tốt của Đảng, có tinh thần hết lòng phục vụ nhân dân, phục vụ Tổ quốc, lại có tài năng, gần gũi với bạn bè, đoàn kết với đồng chí. Anh ra đi đột ngột, để lại lòng tiếc thương vô hạn với chúng tôi”.

Năm 1965, Mỹ tiến hành cuộc chiến tranh cục bộ, cuộc chiến của quân và dân miền Nam với quân Mỹ vô cùng ác liệt. Ở miền Bắc, Mỹ tiến hành ném bom đánh phá hậu phương của cách mạng miền Nam. Lúc này trên địa bàn thị xã Tam Kỳ, đồng chí Đỗ Thế Chấp - Bí thư Thị ủy chỉ đạo cùng với lực lượng vũ trang địa phương đột nhập thị xã, tấn công tỉnh đường và kho xăng, loại khỏi vòng chiến đấu hàng trăm tên địch, đốt hai triệu lít xăng. Ngay sáng hôm sau, chiến công này đã được Đại tướng Võ Nguyên Giáp biểu dương qua Đài tiếng nói Việt Nam với nội dung: “Miền Bắc gọi, Tam Kỳ trả lời, một trận quyết chiến trả thù đúng lúc, kịp thời, làm cho cả nước vui lòng hả dạ”.

Sau ngày quê hương hoàn toàn giải phóng, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã nhiều lần về thăm tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng. Và Quảng Nam - Đà Nẵng là địa phương đầu tiên phía Nam sau ngày giải phóng được đón đồng chí Lê Duẩn - Bí thư Thứ nhất Ban Chấp hành Trung ương Đảng và Đại tướng Võ Nguyên Giáp - Tổng Tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam vào thăm.

Tại buổi làm việc với lãnh đạo Khu ủy 5 và Đặc Khu ủy Quảng Đà từ ngày 7 - 8.5.1975, các đồng chí đã nhiệt liệt biểu dương những chiến công của nhân dân Quảng Đà cũng như của quân dân cả miền Nam giành được trong cuộc kháng chiến chống Mỹ.

Đặc biệt, trong chuyến thăm này, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã được gặp lại đồng chí Hồ Nghinh - người bạn, người đồng chí thân thiết từ những ngày học tại Trường Quốc học Huế. Lần gặp gỡ lịch sử này giữa đồng chí Lê Duẩn, Hồ Nghinh, Võ Nguyên Giáp đã để lại bức ảnh lịch sử, được gọi là “Nụ cười chiến thắng”.