Di sản trong lòng đất

Việc một đoạn thành cổ phía đông kinh đô Trà Kiệu (Duy Trung, Duy Xuyên) phát lộ và ngay sau đó được công nhận di tích cấp quốc gia đã đánh động về công tác bảo tồn di tích, phế tích Chăm…

Bức phù điêu về kinh đô cổ Trà Kiệu được trưng bày tại Bảo tàng Văn hóa Chăm - Sa Huỳnh.

Bí ẩn thành cổ

Trà Kiệu là một vùng đất nằm ven bờ Thu Bồn, cách khu di tích Chăm Mỹ Sơn không xa. Trong văn bia Chăm, đây là kinh thành Sư tử (Simhapura). Hình bóng một kinh đô cổ xưa đã được nhà khảo cổ J.Y Claeys (Viện Viễn Đông bác cổ, Pháp) xác tín và phác họa trở lại. Hiện nay, tại Bảo tàng Chăm - Sa Huỳnh nằm trên trục đường nối Trà Kiệu và Mỹ Sơn (Duy Xuyên) còn trưng bày bản phác thảo về kinh đô cổ.

Thủy kinh chú của Lý Đạo Nguyên thời Bắc Ngụy (Trung Quốc) viết hồi thế kỷ thứ VII có đoạn mô tả: “thành ấy ở phía tây khúc sông là kinh đô Lâm Ấp, lập ở Điển Xung, cách bờ biển 40 dặm. Về phía tây nam giáp núi, phía đông bắc trông ra sông. Nhiều lớp hào bao quanh chân thành, bên ngoài các hào về phía đông nam sông chảy men bờ thành. Thành xây gạch cao hai trượng, trên thành có tường gạch cao 1 trượng, trổ lỗ vuông, trên dựng ván, trên ván có gác cất lên, trên gác có mái, trên mái có lầu, lầu cao thì sáu bảy trượng, lầu thấp thì bốn, năm trượng…”, (được in lại trong cuốn Quảng Nam - Đà Nẵng, NXB Văn học năm 1983). Trong hai năm 1927-1928, nhà khảo cổ J.Y Claeys đã cho tiến hành cuộc khai quật lớn nhất kéo dài gần 10 tháng trời. Sau cuộc khảo cổ, đoàn đã nhất trí với những điều được bộ sử cổ ghi chép về kinh thành Sư tử.

Các hiện vật trưng bày tại bảo tàng. Ảnh: X.HIỀN

Khu di tích Mỹ Sơn và kinh đô Trà Kiệu là hai minh chứng lịch sử đại diện cho giai đoạn cực thịnh của vương quốc Chămpa từ thế kỷ thứ IV đến thế kỷ thứ X-XII. Simhapura, theo như các nhà nghiên cứu văn hóa Chămpa, nổi tiếng nhất với ngôi đền chính trong hoàng thành. Trong đền tháp này, có một bàn thờ lớn hình vuông, trên đó tạo hình 12 vũ nữ Apsara đứng múa trước đài sen. Bàn thờ đó đã trở thành kiệt tác trong giới điêu khắc. Tất cả đền thờ ở kinh đô Trà Kiệu lúc bấy giờ đều thờ thần Siva và Visnu, là hai thần bảo hộ cho Vương triều Chămpa.

Ông Hồ Xuân Tịnh, Phó Giám đốc Sở VH-TT&DL đồng thời cũng là một nhà khảo cổ học, cho biết thành Trà Kiệu là kinh đô cổ nhất của vương quốc Chămpa xưa, là trung tâm chính trị, để lại nhiều dấu tích của một thời kỳ rực rỡ. “Ngoài phong cách Đồng Dương, Trà Kiệu cũng hình thành một phong cách riêng, đặc biệt là trong kỹ thuật làm đồ gốm, điêu khắc. Những bức tượng nữ thần với thân thể uyển chuyển, uốn lượn, tượng chim thần Garuda, tượng voi Ganesa… tượng trưng cho sức sống dũng mãnh. Dưới chân thành, các nhà khảo cổ đã tìm được nhiều đồ gốm từ nồi, ấm, đồ trang sức, đều có niên đại khoảng thế kỷ thứ II. Tính thẩm mỹ của văn hóa Chămpa được thể hiện tại Trà Kiệu rất nhiều, chính vì vậy mới có cái gọi là Phong cách Trà Kiệu” - ông Tịnh đánh giá.

Kinh đô Trà Kiệu từ bức ảnh của J.Y Claeys (Ảnh tư liệu)

Một số bức phù điêu và hiện vật để lại nay được trưng bày tại Bảo tàng văn hóa Chăm - Sa Huỳnh (địa bàn xã Duy Trung). Dù ít người biết đến bảo tàng này, nhưng các hiện vật lưu giữ khá cẩn trọng tại đây. Trong đó, có những bức tượng được chạm trổ kỹ lưỡng, công phu và tinh tế. Đây là kho tư liệu quý giá đối với những ai thực sự có niềm đam mê nghiên cứu nền văn hóa Chăm phồn thịnh thuở nào. Mới đây, cuộc khai quật do Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ và trường Đại học Kanazawa (Nhật Bản) đã hé lộ khá nhiều bí ẩn về kinh đô cổ này. Một số hiện vật là những mảnh gốm Chăm được dùng để gia cố bờ thành cổ phía đông hiện đang được cất giữ tại Bảo tàng Chăm Trà Kiệu. Thạc sĩ Đặng Ngọc Kính, trưởng đoàn nghiên cứu, cho biết cuộc khai quật với những phát lộ mới sẽ bổ sung thêm cho tiến trình nghiên cứu kinh đô Trà Kiệu cũng như nền văn hóa Chăm tại khu vực Trung Trung Bộ.

Tìm giải pháp bảo tồn, tu bổ

Quảng Nam là một trong những trung tâm của vương quốc Chămpa xưa với những dấu tích để lại mang giá trị văn hóa vô giá. Tuy nhiên, việc tìm ra phương án bảo tồn di tích hoặc quy tụ, lưu giữ hiện vật vẫn đang là bài toán khó. Ông Hồ Xuân Tịnh cho biết, để nghiên cứu, bảo tồn, tu bổ phế tích Chăm cũng như các di tích, phế tích còn lại không phải là chuyện dễ. “Ngoài công tác chuyên môn còn cần kinh phí, sự phối hợp giữa các cơ quan liên ngành và địa phương. Các phế tích có giá trị rõ nét sẽ phải lập phương án sát chi tiết, tiến hành lập hồ sơ khoanh vùng bảo vệ, nghiên cứu. Riêng đối với kinh đô cổ Trà Kiệu, còn quá sớm để nói về những dự án phát huy giá trị. Trước tiên, còn nhiều việc phải làm để bảo tồn nguyên trạng phế tích, tránh tình trạng xâm nhập phế tích và tiếp tục tiến hành những cuộc khai quật để lập hồ sơ khoanh vùng” - ông Tịnh nói. Ngoài ra, việc bảo tồn kinh đô cổ Trà Kiệu cũng được một số nhà nghiên cứu gợi mở nên lập phương án khoanh vùng, bảo tồn, trưng bày hiện vật tại chỗ.

Giải pháp bảo tồn di tích, phế tích Chăm lâu nay nhận được rất nhiều sự quan tâm của dư luận, đặc biệt là các nhà nghiên cứu. Tuy nhiên, những hiện vật Chăm nằm rải rác tại khu vực dân cư vẫn còn khá nhiều. Bà Lưu Thị Hiền Phương (Trưởng phòng Văn hóa thông tin huyện Duy Xuyên) cho biết, các phế tích Chăm trên địa bàn huyện hầu như nằm trong lòng đất, nên công tác bảo vệ đối với cấp huyện chỉ có thể là… đóng mốc, cắm biển di tích và ngăn chặn sự xâm hại đối với vùng đất có phế tích; còn phương án gìn giữ lâu dài thì huyện rất khó để làm. “Đối với một phòng văn hóa, để quy tụ hiện vật thì chỉ có cách vận động người dân hiến tặng. Tuy nhiên, một số người dân khi đào được hiện vật thường yêu cầu chúng tôi phải bồi dưỡng hoặc trả tiền cho hiện vật, nhưng với kinh phí cấp phòng thì rất khó” - bà Phương cho biết.

Khai quật, phát lộ đoạn tường thành phía đông kinh đô Trà Kiệu hồi đầu tháng 3.2013. Ảnh: THÀNH CÔNG

Năm 2009, Bảo tàng Văn hóa Chăm - Sa Huỳnh tại huyện Duy Xuyên đi vào hoạt động với kỳ vọng lưu giữ và phát huy được giá trị của nền văn hóa Chăm trên địa bàn. Tuy nhiên, sau hơn 3 năm hoạt động, bảo tàng vẫn chưa thể làm tốt nhất vai trò của mình. Bà Phương chia sẻ, để thu hút khách du lịch đến với bảo tàng còn cần khá nhiều thời gian. Hiện nay, khách đến bảo tàng vẫn chủ yếu là các đoàn nghiên cứu, còn khách tham quan rất ít. Mới đây, HĐND tỉnh thông qua phương án khai thác vé tại các bảo tàng. “Các hiện vật lưu giữ và trưng bày tại bảo tàng vẫn còn ít so với các dấu tích văn hóa Chăm để lại trên địa bàn huyện. Nhưng các hiện vật Chăm hay có tính trùng lặp, nên chúng tôi chỉ có thể chọn một hiện vật biểu trưng để trưng bày. Huyện Duy Xuyên vẫn đang tiếp tục bàn tính phương án để bảo tàng hoạt động tốt hơn”.

Thêm một di sản được phát lộ và công nhận là cơ hội để Quảng Nam quảng bá hình ảnh trên trục đường di sản. Tuy nhiên, để làm được điều này là một quá trình khá dài. Một bộ sưu tập gồm những di vật khảo cổ học có liên quan đến thành cổ Trà Kiệu và nền văn hóa Chămpa là công việc đầu tiên trong hành trình đưa cái tên Trà Kiệu vào bản đồ du lịch Quảng Nam, mà Sở VH-TT&DL đang tiến hành những bước đầu tiên.

SONG ANH