Loài sâm quý ở Ngọc Linh

Năm 1973, củ sâm Ngọc Linh được các nhà khoa học Việt Nam phát hiện, nghiên cứu có chứa tới 52 dược chất saponin bổ ích cho sức khỏe con người. Từ đây, cây thuốc giấu của người Xê Đăng đã trở thành cây sâm Ngọc Linh, một trong 4 loài sâm quý nhất thế giới.

Trong những năm đánh Pháp, chống Mỹ, cán bộ, bộ đội đóng ở mật khu Đỗ Xá (Nam Trà My) được người dân Xê Đăng tặng củ rừng quý hiếm để chữa sốt rét và tăng cường sức khỏe cho những chuyến hành quân xa. Từ đó thông tin về một loại củ rừng có công dụng như thần dược được lan truyền nhanh chóng. Đến năm 1973, Y tế khu Trung Trung Bộ cử một tổ công tác do dược sĩ Đào Kim Long dẫn đầu đi điều tra tại vùng núi Ngọc Linh và phát hiện củ rừng chữa bách bệnh chính là loài sâm rất quý hiếm. Căn cứ vào hình dáng cũng như địa bàn sinh trưởng của cây sâm mà nó có các tên gọi: sâm đốt trúc, sâm khu 5, sâm Ngọc Linh. Cây sâm Ngọc Linh mọc rất nhiều trên đỉnh núi Ngọc Linh thuộc xã Trà Linh - Nam Trà My ở độ cao 1.200 - 2.000m so với mặt nước biển.

Anh Hồ Văn Tuấn (ngồi trên lưng) thoát chết nhờ củ sâm Ngọc Linh. Ảnh: T.HUYNH

Cây thuốc dân gian

Ông Hồ Văn Du, người Xê Đăng sống ở làng Măng Lùng xã Trà Linh, có thâm niên hơn 35 năm gắn bó với cây sâm Ngọc Linh khẳng định, dân làng rất quý trọng củ sâm. Hầu như nhà nào, từ già cho tới trẻ đều biết đến công dụng tuyệt vời của sâm Ngọc Linh trong việc trị bệnh sốt rét, cầm máu, chữa tiêu chảy, phục hồi sức khỏe… Để khẳng định công dụng hữu hiệu của củ sâm Ngọc Linh, ông Du kể rằng, cuối năm 2012, ở làng Măng Lùng có anh Hồ Văn Tuấn trong lúc đang làm hàng rào bảo vệ vườn sâm trên đỉnh núi Ngọc Linh vấp dây rừng ngã xuống vạt chông và bị một cây chông thọc vào hông trái sâu hơn 10cm gây mất máu rất nhiều. Lúc này, các thanh niên cùng làm việc với anh Tuấn tại vườn sâm đã nhai củ sâm Ngọc Linh đắp vào vết thương để cầm máu. Khoảng hơn 2 giờ đồng hồ sau mọi người mới đưa được anh Tuấn về làng. Dân làng tiếp tục nhai nhuyễn củ sâm cho anh Tuấn ngậm để hạn chế chảy máu bên trong nội tạng và đưa xuống Trung tâm Y tế huyện cấp cứu, nhờ vậy, tính mạng anh Tuấn đã được an toàn.

Còn đối với các phụ nữ nuôi con nhỏ ở Trà Linh, do điều kiện ăn uống không hợp vệ sinh nên tình trạng trẻ con bị tiêu chảy, đau bụng nhiều ngày xảy ra thường xuyên, đe dọa đến sinh mạng. Những lúc như vậy, họ chỉ cần giã củ sâm Ngọc Linh cho trẻ uống là hết đau ngay. Thậm chí vị đắng của củ sâm cũng khiến cho giun, sán ký sinh trong đường ruột trẻ em phải chui ra ngoài. “Nếu không có củ sâm đắp vào vết thương và ngậm trên đường chuyển viện thì khó mà giữ được mạng sống cũng như giúp trẻ em, người già chữa trị khỏi bệnh đau bụng. Mình không biết trong củ sâm có những chất gì nhưng bao đời nay người Xê Đăng ở Trà Linh đều lấy củ sâm làm phương thuốc chính để chữa bệnh” - ông Du cho biết. Không những được dân làng sử dụng chữa bệnh mà củ sâm Ngọc Linh còn được các thiếu nữ Xê Đăng ăn để có làn da trắng mịn, mái tóc đen nhánh. Hay như những trường hợp người già bệnh nặng trước lúc lâm chung có thể giã củ sâm Ngọc Linh lấy nước cho uống cầm cự thêm một vài ngày chờ con cháu về quần tụ để gặp mặt lần cuối.

Loài sâm đặc hữu

Đối với giới khoa học, sau khi sâm Ngọc Linh được phát hiện, Khu ủy khu 5 đã chỉ đạo Ban Dân y bí mật bảo vệ và khai thác, giao cho xưởng Dược Trung Trung Bộ nghiên cứu, chế biến làm thuốc phục vụ cán bộ, chiến sĩ và nhân dân trong những năm tháng kháng chiến. Cũng từ đây loại củ rừng thần dược mà người Xê Đăng gọi là củ kang đã công nhận là loài sâm quý hiếm của Việt Nam. Tiếp đó, Ban Dân y khu 5 gửi mẫu củ sâm ra Bộ Y tế, Viện Dược liệu Hà Nội nghiên cứu. Qua kết quả phân tích dược lý thực nghiệm, sâm Ngọc Linh đã chứng minh tác dụng chống stress vật lý, stress tâm lý và trầm cảm, kích thích hệ miễn dịch, chống oxy hóa, lão hóa, phòng chống ung thư, bảo vệ tế bào gan. Nghiên cứu dược lý lâm sàng cho thấy sâm Ngọc Linh cũng giúp bệnh nhân ăn ngon, ngủ tốt, lên cân, tăng thị lực, hoạt động trí não và thể lực cải thiện, gia tăng sức đề kháng, cải thiện các trường hợp suy nhược thần kinh và suy yếu sinh lý, nâng cao huyết áp ở người bị huyết áp thấp. Ngoài ra, sâm Ngọc Linh có những tính năng tuyệt hảo như tăng lực, phục hồi sự suy giảm chức năng giúp cho tình trạng của cơ thể trở lại bình thường; kháng các độc tố gây hại tế bào, giúp kéo dài sự sống của tế bào và gia tăng các tế bào mới.

Đặc biệt, sâm Ngọc Linh có những tính năng mà sâm Triều Tiên và sâm Trung Quốc không có, đó là giúp cơ thể kháng khuẩn, chống trầm cảm, giảm lo âu, chống oxy hóa, và hiệp lực tốt với thuốc kháng sinh, thuốc trị bệnh tiểu đường. Tuy nhiên, cho đến nay, khâu đầu tư chiết xuất, chế biến dược chất từ củ sâm Ngọc Linh quý hiếm thành thuốc và thực phẩm chức năng vẫn chưa được quan tâm nhiều. Trong khi đó, nhiều đơn vị phải tìm mua hoặc nhập khẩu sản phẩm tương tự ở nước ngoài, gây ra sự lãng phí loại thần dược có sẵn ở Nam Trà My. Khi được khoa học phát hiện là loại sâm cực kỳ quý hiếm trên thế giới có tới 52 dược chất saponin bổ ích cho sức khỏe con người, củ sâm Ngọc Linh ngày càng có giá trị kinh tế cao. Sâm tự nhiên được di thực, nhân giống, thành lập vườn trồng với cả trăm héc ta ngay trong các khu rừng già trên đỉnh núi Ngọc Linh. Hiện nay, người Xê Đăng ở hầu hết thôn nóc của xã Trà Linh và một số thôn nóc của các xã Trà Nam, Trà Cang cũng tập trung trồng sâm Ngọc Linh để thoát nghèo, làm giàu từ củ kang trời cho.

TRƯƠNG HUYNH