Ký ức chiến tranh

Dòng sông mang lửa (NXB Hội Nhà văn - 2012), tiểu thuyết đầu tay của nhà văn Hồ Sỹ Hậu, ra đời khi tác giả đã 66 tuổi và kinh qua nhiều cương vị chỉ huy trong quân đội, nghỉ hưu với quân hàm thiếu tướng. Trước khi có tiểu thuyết này, anh đã có thơ và truyện ngắn in trên báo Văn nghệ và các tuyển tập chung, là chủ biên công trình Bộ đội đường ống Trường Sơn -  Lịch sử và nhân chứng, là người ghi hồi ký Nhớ lại một thời của nhà thơ Tố Hữu. Nhưng phải đến cuốn tiểu thuyết dày gần 630 trang này, tác giả mới cho thấy vốn sống dồi dào về những năm tháng chiến đấu ở chiến trường miền Nam và một bút lực tuôn chảy mạnh mẽ, năng động và có bản sắc.

Chủ đề tư tưởng về sự sống của ký ức trước sự lãng quên làm nên cảm hứng chủ đạo của tác giả, thôi thúc anh cầm bút, gần như xuyên suốt từ đầu đến cuối tác phẩm, được anh nhắc đi nhắc lại nhiều lần và chốt lại ở những dòng kết thúc tiểu thuyết: “Ngọc thầm tự hỏi, không biết một trăm năm nữa, những khúc ca hào hùng về cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước liệu có còn vang trên môi hậu thế?” (tr.626). Đề tài về chiến tranh, về người lính Trường Sơn đã được đề cập quá nhiều, thế nhưng trước “con đường” chi chít dấu chân ấy, Hồ Sỹ Hậu vẫn tìm ra một lối rẽ mới, một vỉa tầng hiện thực còn khuất lấp. Như một nông phu cần mẫn, anh đào xới ký ức đã lắng lại và soi tỏ một tia sáng mới trong một huyền thoại kỳ vĩ mà tướng Đồng Sĩ Nguyên, Tư lệnh Đoàn 559 Bộ đội Trường Sơn đã từng khẳng định: “Nếu gọi đường Hồ Chí Minh là một huyền thoại thì đường ống xăng dầu là huyền thoại trong huyền thoại đó” (tr.2).

Là người trong cuộc, anh không chỉ chứng kiến mà còn trực tiếp tham chiến, với tư cách là kỹ sư thiết kế thi công đường ống xăng dầu Trường Sơn trải dài từ Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị đến tận miền Đông Nam bộ. Hồ Sỹ Hậu không xây dựng tác phẩm theo phương thức huyền thoại hóa, huyền thoại trước một huyền thoại, mà là phương thức phi huyền thoại hóa để tạo nên sức sống của một huyền thoại đích thực về cuộc chiến của bộ đội đường ống xăng dầu. Hiện thực dữ dội của cuộc chiến chủ yếu thể hiện thông qua sự đối đầu giữa hai quyết tâm: ta quyết tâm đưa xăng dầu vào chiến trường, địch quyết tâm ngăn chặn với hàng ngàn tấn bom đạn và mở hẳn chiến dịch “Hành quân Lam Sơn 719” nhằm hủy diệt đường ống xăng dầu...

Hẳn không ít người vận dụng các lý thuyết văn chương vào đo đếm các chiều kích và sẽ phiền lòng vì không tìm thấy nhân vật trung tâm trong tiểu thuyết này. Cũng không phải tác giả chạy theo các kiểu cách tân thời thượng của chủ nghĩa hậu hiện đại nhằm trình bày quan niệm phi trung tâm đối với vấn đề, sự kiện và nhân vật. Hồ Sỹ Hậu vẫn viết theo lối truyền thống, tuần tự theo dòng thời gian tuyến tính đã hằn sâu trong ký ức không dễ phôi pha. Tôi có thể hình dung, tác giả đã nung nấu ý đồ sáng tạo từ lâu lắm. Anh sắp xếp các sự kiện theo một trật tự, để từ đó có thể hiện ra ý nghĩa khái quát nhằm bộc lộ tư tưởng chủ đề rồi mới huy động một số lượng đông đảo các nhân vật và vẽ sơ đồ con đường đi qua, hoặc nằm lại trong cuộc chiến của từng nhân vật. Thế hệ những người khoác áo lính từ cuộc chiến tranh trước, trở thành cấp chỉ huy được miêu tả trực tiếp hoặc gián tiếp, là những nhân vật có thật (như Đinh Đức Thiện, Đồng Sĩ Nguyên) đến các nhân vật hư cấu (Lê Trọng, Quang Trung, Trần Đình, Hoàng Trần, Đăng Tùng, Đặng Văn Thế, Khuynh...) và “nhóm 18 tên kỹ sư” mới ra trường đi vào cuộc chiến với tất cả nhiệt huyết tuổi trẻ. Có 3 nhân vật được tác giả dành nhiều trang đặc tả xuyên suốt gần 9 chương tiểu thuyết là Thục, Ngọc và Quang. Có 3 mối tình thủy chung gắn bó được quan tâm dành nhiều sắc thái biểu cảm, như cố ý làm dịu bớt sức nóng của chiến tranh, là tình yêu giữa Thục và Khanh, Đỉnh và Lan, Ngọc và Hạnh... Nhưng tất cả đều không phải là sự kiện, là nhân vật trung tâm. Dường như bút lực của người viết tập trung triển khai trên nhiều bình diện, nhiều sự kiện cháy bỏng của cuộc chiến; tình cảm của người viết san đều cho nhiều nhân vật, nhân vật nào cũng đáng yêu, đáng quý. Ngay cả người lính đào ngũ như Hiến, anh cũng phân tích nguyên nhân làm cho người đọc dễ cảm thông.

Cũng từ hệ qui chiếu và tâm thế của người đi ra từ cuộc chiến, thông qua sức nóng của một dòng sông lửa, tôi nhận ra rằng vấn đề trung tâm của anh tượng hình theo tuyến đường ống dẫn xăng dầu xuyên dọc theo đất nước từ Bắc vào Nam, ở đó dường như bầu trời sà xuống gần mặt đất, khoảng giữa là sức nóng của lửa đang trui rèn ý chí của con người, của tuổi trẻ. Và hình tượng nhân vật trung tâm đó chính là đám đông, hình tượng những người lính, trong đó có cả những người đã hy sinh, những người không trở về sau chiến tranh. Có thể nói, chưa có tác phẩm văn học chiến tranh nào miêu tả nhiều cái chết cụ thể như tiểu thuyết của Hồ Sỹ Hậu.

Đọc Dòng sông mang lửa là trở về với ký ức chiến tranh, tuy đã xa nhưng chưa hề khuất lấp trong cuộc sống hôm nay, bởi những hậu quả nặng nề của nó. Lẽ được mất của chiến tranh hiện rõ. Hồ Sỹ Hậu viết về chiến tranh bằng con mắt của một trí thức, một sĩ quan chỉ huy, vì vậy tuy là tiểu thuyết tư liệu nhưng tác phẩm có tầm khái quát rất cao, có ý nghĩa chiến lược trong cuộc đọ sức với kẻ thù. Nhưng cũng chính vì thế, nhiều trang kể lể dài dòng, khó tránh khỏi sự khô khan, nặng về số liệu, chưa thể hiện cao độ sức mạnh của ngôn ngữ hình tượng... Đó cũng là nhược điểm cố hữu của tiểu loại tiểu thuyết tư liệu, nhìn về mặt loại thể.

PHẠM PHÚ PHONG

PHẠM PHÚ PHONG