Báo chí và nhu cầu thời đại

Tôi biết đến báo chí cách mạng Việt Nam khá sớm khi mới 9 tuổi, ngày tôi theo ba tôi đi kháng chiến, tham gia Ủy ban nhân dân kháng chiến tỉnh Quảng Nam đóng ở Tam Kỳ năm 1950. Tôi nhớ có dịp theo ba tôi vào cơ quan đóng tại nhà một nông dân, tôi đã đọc được báo Cứu Quốc, Cơ quan tuyên truyền của Tổng bộ Việt Minh, tiền thân của báo Đại Đoàn Kết ngày nay.

Chuyện làm báo ở châu Âu

Trong những năm 70 chính tôi đã từng làm báo sinh viên tại Liège, Vương quốc Bỉ, vừa là nhà biên tập, vừa là người tài trợ và phân phát báo… Trong giai đoạn chiến tranh khốc liệt tại Việt Nam, ngay trên nước có Tổng hành dinh NATO, sinh viên chúng tôi ra báo để đấu tranh đòi Mỹ rút khỏi Việt Nam, tôn trọng nền độc lập tự chủ của dân tộc Việt Nam, ủng hộ cách mạng Việt Nam. Chúng tôi ra báo mà chẳng cần xin phép ai cả, chỉ phải ghi rõ trên trang đầu tên tuổi và địa chỉ của người chịu trách nhiệm, thế là hợp lệ, là đúng luật. Vậy mà báo sống dài qua năm tháng, chỉ chấm dứt khi mục tiêu đấu tranh không còn nữa (hay tài chính cạn kiệt…) mà thôi… Tôi còn giữ một ít phiên bản của các báo này, thí dụ tạp chí Hiện Diện có trang bìa kèm theo đây. Nếu báo không xúc phạm đến nhà vua, không thóa mạ ai, chỉ nói lên quan điểm chính đáng của người viết một cách ôn hòa, không kích động bạo lực thì không ai có quyền thổi còi cả…

GS. Nguyễn Đăng Hưng và nhà văn Nguyên Ngọc tại Trường Đại học Phan Châu Trinh (Hội An). Ảnh: KHIẾU THỊ HOÀI

Trước năm 60, ngày còn là học sinh ở Sài Gòn, tôi đã sống dưới chính quyền Việt Nam Cộng hòa. Tuy lúc bấy giờ, báo chí tư nhân được phát hành nhưng những quan điểm thiên tả, thiên cách mạng bị kiểm duyệt chặt chẽ. Tuy còn quá trẻ, tôi cũng đã rất bức xúc vì không khí ngột ngạt ấy. Ngày 21.12.1960 khi đến phi trường Buxelles, lần đầu tiên đặt chân đến châu Âu, bắt đầu du học dài hạn, tôi đã đứng thẫn thờ trước một sạp bán báo vì xúc động trước bối cảnh tự do báo chí của xứ Bỉ. Trên sạp, tôi tìm thấy bày biện, ngoài những tờ báo thông thường ở phương Tây, nhan nhản những tờ báo cộng sản chánh cống: báo “Humanité” (Nhân Loại) của đảng cộng sản Pháp, báo “Drapeau Rouge” (Cờ Đỏ) của đảng cộng sản Bỉ, báo “La Pravda” (Sự Thật) của đảng cộng sản Liên Xô. Tôi còn thấy cả Nhật báo Nhân Dân của đảng cộng sản Trung Quốc, báo La Voie du People (Con đường Nhân dân) của đảng cộng sản Bỉ, ly khai thân Trung Quốc!

Báo Hiện Diện do GS. Nguyễn Đăng Hưng chủ trương xuất bản tại Liège, Bỉ, (số 7, tháng 7/1972).

Vấn đề tự do báo chí tại châu Âu đã được tranh cãi và giải quyết rất sớm ngay trong thế kỷ 18. Tôi nhớ câu nói của văn hào Voltaire người Pháp (1694-1778) được tôn vinh là một trong những danh nhân nổi tiếng, rất sớm nặng tình với việc bảo vệ quyền tự do tư tưởng. Xin trích lời phát biểu lừng danh của ông: “Je hais vos idées, mais je me ferai tuer pour que vous ayez le droit de les exprimer” (I do not agree with what you have to say, but I’ll defend to the death your right to say it - Tôi không đồng ý với điều ông phát biểu, nhưng tôi sẽ hy sinh cả tính mạng mình để bảo vệ quyền ông nói lên điều ấy).

Chú trọng vai trò phản biện

Ở Bỉ hay ở Việt Nam, tôi có thói quen đọc nhiều báo, mỗi ngày hai ba tờ, chưa kể các tuần báo, các báo điện tử… Tôi thích những tờ báo đa chiều, độc lập với các thế lực chính trị. Tại Việt Nam gần đây, những vấn đề nhiều tờ báo đặt ra có vẻ na ná nhau. Các tờ báo tôi đọc hằng ngày như nhẹ đi. Tôi mua mỗi ngày đến ba tờ nhật báo mà chỉ tốn 15 phút là đọc hết.

Tôi quan tâm đến những phóng sự về cuộc sống của người dân, đến những bài báo mang hào khí đấu tranh chống tiêu cực, tham nhũng, đến những bài báo nói lên sự thật, bênh vực lẽ phải, kẻ yếu… Đặc biệt, tôi chú ý đến những bài báo nói lên tâm tư nguyện vọng của người dân, những bài báo cổ xúy cho cái hay, cái đẹp, cái đổi mới. Tôi thích những thông tin nhiều chiều nhưng nghiêm túc và có cơ sở.

Tôi phẫn nộ về những bài báo dụng ý xấu, bôi nhọ cá nhân vô chứng cứ. Tôi ngưỡng mộ những nhà báo không sợ hãi trước bạo hành, có tâm với nghề làm báo, luôn luôn đứng về sự thật và lẽ phải. Tôi không quan niệm nhà báo là một viên chức nhất thời mà là một cái nghề đích thực, đòi hỏi chẳng những tài ba mà còn là tâm huyết, tinh thần hy sinh cao cả…

Tôi có cảm nhận báo chí là nhân tố không thể thiếu được cho một xã hội văn minh và ổn định. Người ta vẫn thường nói báo chí là tứ đại quyền; ba đại quyền khác là hành pháp, tư pháp và lập pháp. Vấn đề là phải có cơ chế công nhận tính độc lập của quyền này, ấn định và tôn trọng sự vận hành của nó trong xã hội. Nhà nước cần báo chí để công bố và phổ biến thông tin kịp thời cho nhân dân và quốc tế các chính sách, biện pháp điều hành của mình. Người dân cũng cần báo chí để thể hiện tâm tư nguyện vọng của mình. Cho nên báo chí giữ vai trò then chốt trong tương quan biện chứng dân chúng - chính quyền. Củng cố uy tín của mình: thông tin xác thực và kịp thời, phản biện chính xác và đúng mức là điều kiện cho việc phát triển hài hòa của xã hội. Có thể nói báo chí vừa là trí tuệ của quốc gia vừa là tai mắt của nhân dân. Chỉ cần đọc báo người ta cũng có thể đoán được trình độ của người dân, đẳng cấp của nhà cầm quyền. Văn minh hay lạc hậu của một quốc gia tùy thuộc rất nhiều vào công tác báo chí vậy.

Cần giữ thế thượng phong

Nếu báo chí chính thống không dám nói lên sự thật ngay những sự thật gần gũi nhất thì sẽ đánh mất niềm tin của công chúng. Và như vậy, báo chí chính thống sẽ dần dần phải nhường chỗ cho những thông tin trên internet không qua kiểm duyệt gọi là “lề trái”. Trên không gian phẳng, dần dần những trang mạng tự phát, khác với báo chính thống sẽ ngày càng có độc giả. Đó là một nguy cơ!

Ngày xưa, trong bối cảnh kháng chiến chống ngoại xâm, việc định hướng báo chí để tuyên truyền và tập trung tư tưởng toàn dân vào công cuộc chung là cần thiết. Đây cũng là điều kiện cho sự thành công của cách mạng Việt Nam. Trong giai đoạn hòa bình, giao lưu hội nhập để phát triển kinh tế, thì duy trì chủ trương định hướng báo chí với kiểu thông tin một chiều sẽ không phù hợp nữa. Báo chí cần phải giải tỏa những áp lực chính trị, cần thể hiện trung thực những tâm tư nguyện vọng của công dân, nói lên sự thực, binh vực lẽ phải và công lý thì mới giữ được vị thế chân chính của mình. Nếu báo chí tự ý từ nhiệm vai trò thông tin ngay thẳng và trung thực thì sẽ mất thế thượng phong của mình - nhất là trong thế giới phẳng, internet đã trở thành một phương tiện thông tin đại chúng mà không có biện pháp nào hữu hiệu có thể ngăn chặn được. Nếu rơi vào điều đó, báo chính thống sẽ dần dần phai nhạt qua thời gian và nhà nước mất đi khả năng ảnh hướng đến dư luận…

Tôi mong mỏi chính quyền luôn ý thức điều này và luôn tôn trọng tính độc lập, chuyên nghiệp của báo chí. Nếu được như thế, sẽ vô cùng quý giá cho sự phát triển bền vững của đất nước, nhất là cho công cuộc đấu tranh chống tham nhũng hiện nay…

GS. NGUYỄN ĐĂNG HƯNG

GS. NGUYỄN ĐĂNG HƯNG