Bức phù điêu Chămpa độc đáo
Bức phù điêu thần Krishna - Govardhana - được tìm thấy tại nhóm tháp Chăm Khương Mỹ - cho thấy nét độc đáo, dấu ấn riêng của ngôn ngữ tạo hình Chămpa.
Trong thần thoại Ấn Độ, thần Krishna là hóa thân thứ tám của thần Vishnu; và cũng là một trong những vị thần được tín đồ Ấn Độ giáo/ Bà-la-môn giáo tôn thờ nhiều nhất. Bên cạnh những câu chuyện ly kỳ về cuộc đời từ khi sinh ra cho đến khi trưởng thành, Krishna được tôn thờ không chỉ như một vị thần mà còn nổi bật là một vị anh hùng.
 |
| Phù điêu thần Krishna - Govardhana của ngôi đền Mahabalipuram, thế kỷ thứ 7, tại Nam Ấn Độ. Ảnh: Trần Kỳ Phương |
Tính chất anh hùng của Krishna được thể hiện thông qua bức phù điêu bằng sa thạch cao 88cm, niên đại đầu thế kỷ thứ 10, được tìm thấy tại khu tháp Khương Mỹ (TP.Tam Kỳ), hiện trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng. Các nhà điêu khắc Chăm đã thể hiện Krishna là một vị anh hùng dựa theo những chi tiết trong thần thoại Ấn Độ giáo, nhưng so với những tác phẩm điêu khắc của nghệ thuật Ấn Độ và của Đông Nam Á có cùng đề tài, thì bức phù điêu Khương Mỹ mang dấu ấn riêng, độc đáo của ngôn ngữ tạo hình Chămpa.
Trên bức phù điêu Krishna - Govardhana Khương Mỹ, câu chuyện thần thoại về Krishna đã được diễn tả sinh động bằng ngôn ngữ điêu khắc riêng của nghệ nhân Chàm. Hình tượng ngọn núi Govardhana được Krishna nâng lên cao để che chở cho dân làng Brindavan và đàn gia súc của họ. Bức phù điêu Krishna - Govardhana của điêu khắc Chàm được thể hiện chi tiết trong một bố cục hình vòng cung dùng làm mi cửa (tympan) trên cửa chính của một ngôi đền.
 |
| Phù điêu thần Krishna - Govardhana Khương Mỹ). |
Trên bức chạm độc đáo này, các nhà điêu khắc Chàm đã mô tả hình tượng Krishna ở vị trí trung tâm trong thế đứng trụ vững chắc - một tư thế phổ biến trong thuật yoga. Ở đây, dáng đứng của Krishna được diễn tả chính xác và tỉ mỉ theo tư thế yoga - utkata konasana, như: đầu gối hạ thấp, hai chân dang rộng dọc theo thân, toàn bộ cơ thể đứng trụ trên những đầu ngón chân, một tư thế vững chãi và sinh động. Tay phải của Krishna giơ cao nâng đỡ ngọn núi Govardhana, tay trái oai vệ đặt ngang hông (akimbo). Tác phẩm được khéo léo bố cục thành ba phần:
 |
| Phù điêu thần Krishna - Govardhana thể hiện trên ngôi đền Angkor Vat, thế kỷ 11-12, Campuchia. |
Phần trên hình vòm cung, tượng trưng như ngọn núi Govardhana. Trên đó xuất hiện các loài vật sinh sống trong rừng như hươu, nai, các loại cây cỏ được diễn tả xen kẽ nhau trên đỉnh cao của ngọn núi. Kế bên là hình ảnh con người hướng nhìn lên đỉnh núi. Cách diễn đạt này dựa theo quy ước tả thực vì muông thú sống ở rừng sâu và cao trên đỉnh núi, còn con người sinh sống quanh chân núi.
Phần giữa thể hiện dân làng và đàn gia súc quây quần hai bên Krishna, khép nép dưới vòm ngọn núi Govardhana trong sự che chở của thần để tránh cơn mưa lũ của thần Indra gây ra trong cơn thịnh nộ. Dưới sự bảo vệ an toàn tuyệt đối của Krishna, những bó đuốc vẫn cháy, và đàn gia súc nằm im chiêm ngưỡng sức mạnh vô song của vị thần trẻ tuổi.
Phần dưới thể hiện những con bò nằm kề bên Krishna vì ngài là thần mục đồng, thường ca hát thổi sáo rong chơi trên những cánh đồng bát ngát.
Bức phù điêu Krishna - Govardhana Khương Mỹ là tác phẩm duy nhất xuất hiện trong điêu khắc Chàm. Nghệ thuật diễn đạt của bức phù điêu hoàn toàn khác biệt các tác phẩm điêu khắc khác cùng thể hiện đề tài này trong nghệ thuật Ấn Độ cũng như Đông Nam Á, trong đó, nổi bật là tư thế đứng trụ hai chân (utkata konasana) của Krishna và bố cục đăng đối của tác phẩm.
Về tư thế của Krishna trong điêu khắc Ấn Độ và Cambodia thường được diễn tả với tư thế đứng nghiêng hông (tribhanga - dáng đứng tôn quý), một tay nâng ngọn núi Govardhana còn tay kia đặt ngang hông. Dáng đứng nghiêng hông phổ biến trong thủ pháp tạo hình Ấn Độ giáo khi diễn tả các vị thần ở tư thế đứng. Vì vậy, có thể xem bức phù điêu Krishna Khương Mỹ là một sáng tạo độc đáo của nền điêu khắc Chămpa qua cách diễn đạt và bố cục tác phẩm.
Về mặt tín ngưỡng, bức phù điêu Krishna - Govardhana Khương Mỹ đã tuyển chọn và thể hiện phần sinh động và nổi bật nhất của truyền thuyết về thần Krishna - ngài được tôn thờ không chỉ là một vị thần như bao vị thần khác mà chính là một vị anh hùng đầy nhân tính xuất hiện để cứu giúp con người yếu đuối luôn bị dọa nạt bởi mê tín thần linh.
Về mặt nghệ thuật, các nhà điêu khắc Chàm đã thể hiện tài năng sáng tạo của mình khi diễn đạt tính anh hùng của Krishna bằng thủ pháp tạo hình độc đáo để phát triển các yếu tố Ấn Độ giáo. Tác phẩm bộc lộ sự kết hợp hài hòa giữa ngôn ngữ tạo hình mang truyền thống Ấn giáo với cá tính thẩm mỹ của nghệ thuật Chămpa để tạo nên một tác phẩm mang đậm bản sắc điêu khắc Chămpa.
TRẦN KỲ PHƯƠNG - NGUYỄN TÚ ANH