Củ nâu và sắc chàm thổ cẩm

Củ nâu là loại cây dây leo, thân tròn, nhẵn, có nhiều gai ở gốc, có 1 - 2 củ mọc từ một mấu ở gốc thân, trên mặt đất, hình tròn, vỏ sần sùi, màu xám nâu, thịt đỏ hay hơi trắng, lá đơn, hình tim dài độ 20cm, mọc so le ở gần ngọn. Cây mọc hoang ở vùng rừng núi của nước ta, nhiều nhất ở các tỉnh Lào Cai, Quảng Ninh, Hà Tây, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Nam… Củ nâu là  cây thường dùng để nhuộm vải vóc, quần áo, nhuộm lưới. Người Cơ Tu ở miền núi Quảng Nam, sử dụng củ nâu và một số chất phụ gia khác để tạo màu vải chàm như ý và giữ được sắc màu lâu bền.

Củ nâu.

Người Cơ Tu cho đến nay vẫn còn giữ nhiều bí quyết trong nhuộm màu thổ cẩm. Màu hồng (bhrông) chính là màu được tạo ra từ củ nâu (achất/aló) luôn sẵn có trong những cánh rừng. Đồng bào thường chọn những củ lớn nặng đến vài ký. Khi sử dụng, chúng được thái thành lát, bỏ vào nồi nước đang sôi. Với chất liệu này, nếu chỉ nhuộm một lần sẽ có được màu hồng (bhrông), màu nâu, màu tím (phrông). Các màu khác cũng có thể được tạo ra bằng cách kết hợp các chất liệu tạo màu đỏ và đen.

Xắt củ nâu làm nguyên liệu nhuộm màu thổ cẩm.

Củ nâu là nguyên liệu giúp đồng bào Cơ Tu tạo ra một số màu cơ bản. Với những màu “tự chế” đó, người thợ dệt đã sáng tạo nhiều kiểu thức trang trí với muôn vàn hoa văn, họa tiết làm đẹp cho bộ phục truyền thống, mang sắc thái, phong cách riêng, phản ánh rõ nét thẩm mỹ quan tộc người. Màu tự chế của đồng bào có nhiều ưu điểm là dễ tìm vì sẵn có trong rừng, tự cung tự cấp, giảm chi phí sản xuất vì không phải tốn tiền mua nguyên liệu  giá  đắt ngoài thị trường, giữ màu bền lâu không phai và có độ tươi sáng của gam màu tự nhiên và không gây kích ứng da.

Cho củ nâu vào nồi đun để tạo dung dịch làm thuốc nhuộm.

Những năm gần đây, nguyên liệu dệt được mua ngoài thị trường, quần áo được nhuộm bằng thuốc tổng hợp, một số nơi người ta chỉ sử dụng củ nâu để nhuộm lưới, thuộc da. Hiện nay cùng với sự thất truyền, mai một của nghề dệt truyền thống, chỉ còn rất ít làng nghề giữ được phương pháp nhuộm màu truyền thống bằng củ nâu và các chất phụ gia khác. Những phương pháp nhuộm màu truyền thống bằng củ nâu thực sự là điểm sáng trong tri thức dân gian, cần được duy trì và phổ biến rộng rãi để bảo tồn nghề thủ công lâu đời của các tộc người trên đất nước ta nói chung, người Cơ Tu ở miền núi Quảng Nam nói riêng.

Cho vải vào nồi thuốc nhuộm.

Vải được nhuộm trong dung dịch củ nâu.

Phơi sợi sau khi nhuộm.

TẤN VỊNH

TẤN VỊNH