Tháng 3, nhớ nhà văn Phan Du
Hồi tháng 3.2013, tôi có bài viết “Nhìn lại tác phẩm nhà văn Phan Du” đăng trên một tờ báo, bất ngờ không lâu sau đó, Công ty CP Sách Tao Đàn gửi thư đề nghị giúp họ bổ sung tư liệu và liên lạc với gia đình nhà văn để có thể tái bản những tác phẩm của ông. Bởi theo họ, suốt mấy chục năm qua, dù là một trong những nhà văn xứ Quảng nổi tiếng từ thời kỳ trước 1975, nhưng thông tin về nhà văn Phan Du hết sức ít ỏi, các tuyển tập văn học trung ương và địa phương hầu như đã bỏ sót tên ông.
 |
| Chân dung nhà văn Phan Du. |
Những cống hiến
Nhà văn Phan Du sinh ngày 1.5.1915 tại làng Phước Sơn, huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam. Ông là con của tiến sĩ Phan Quang, em ruột GS. Phan Khoang. Nhiều tác phẩm của ông đã ấn hành tại miền Nam, như: “Cô gái xóm nghèo” (truyện, 1959), “Hai chậu lan Tố Tâm” (truyện, 1965), “Uất hận lên men” (truyện, 1964), “Truyện con người” (biên khảo, 1968), “Dinh Thầy” (truyện 1969), “Mộng kinh sư” (biên khảo, 1971), “Những quả cà chua” (1971), “Của báu nhà họ Vương” (1970), “Quảng Nam trong lịch sử” (1973, biên khảo), “Hang động mới” (truyện, 1970)… Trước năm 1975, ông cùng nhà văn Nguyễn Văn Xuân sáng lập Hội Khuyến học Đà Nẵng. Ông mất vào ngày 11.3.1983.
Trong tập sách “Địa chí Quảng Nam - Đà Nẵng” (NXB KHXH Hà Nội, 2010), trang 1.066, nhắc về nhà văn Phan Du có đoạn: “Trong các thể loại, Phan Du thành công hơn cả ở truyện ngắn. Ông từng đoạt giải thưởng về truyện ngắn của Trung tâm văn bút Phi Luật Tân với tập truyện “Hai chậu lan Tố Tâm”. Năm 1966 - 1967, Phan Du đóng góp tích cực vào Tạp chí Tin văn - cơ quan ngôn luận của lực lượng bảo vệ văn hóa dân tộc ở Sài Gòn. Truyện “Hang động mới” và “Trăng vỡ” ra đời trong giai đoạn này đã góp tiếng nói tố cáo tội ác của văn hóa thực dân mới, lối sống Mỹ đang làm băng hoại đạo đức và xã hội các đô thị miền Nam”.
Đọc lại những tác phẩm của Phan Du, kể cả nghiên cứu và sáng tác, điều đầu tiên dễ nhận ra, đó là ông viết khá chắt lọc, rất nghiêm túc. Điển hình về truyện ngắn, có thể dẫn chứng ở tập “Hang động mới” (Tân văn, 1970), gồm 6 truyện phản ánh về đời sống xã hội thời bấy giờ. Trong đó, các nhân vật cứ mãi luẩn quẩn trong không gian “phố phường nằm trơ, bất động như một đám mô hình cứng nhắc”, rồi đến “gió réo, qua những ngọn cây cổ thụ vật mình vào dãy lan can, ồn ào mà não nùng như tiếng sóng trào có pha lẫn tiếng réo gọi của oan hồn. Từ xa vẳng lại những tiếng đại bác, những loạt súng liên thanh…”.
“Quảng Nam qua các thời đại” (Cổ học tùng thư, 1974) là công trình nghiên cứu về đất Quảng Nam từ khi còn là lãnh thổ của Chiêm Thành đến khi trở thành một phần lãnh thổ của Đại Việt. Trong suốt nhiều thập niên qua, tập sách này luôn được đánh giá là công trình nghiên cứu cung cấp những tư liệu quan trọng về lịch sử hình thành và phát triển của Quảng Nam, nhất là trong giai đoạn lịch sử quan trọng khi vua Lê Thánh Tông lập ra đạo thừa tuyên Quảng Nam (năm 1471); những chuyển biến, phát triển của vùng Thuận Hóa qua thời kỳ các chúa Nguyễn; những sự kiện, biến cố lịch sử đã xảy ra trên vùng đất này. Tuy nhiên, điều đáng tiếc, công trình trên, nhà văn Phan Du chỉ kịp hoàn tất và phổ biến Quyển Thượng. Đã đến lúc những người có trách nhiệm về công tác văn học của nước nhà nói chung và địa phương nói riêng cần có cái nhìn đúng mức về sự cống hiến của Phan Du - một nhà văn đã khẳng định vị trí của mình rất rõ rệt bằng tác phẩm qua sự thử thách thời gian.
Tác phẩm tiêu biểu
Đầu xuân năm nay, trong dịp chị Xuân Thúy, con gái nhà văn Phan Du (hiện là Việt kiều tại Pháp) về thăm gia đình, chị cho biết: “Nhà Xuất bản sách Tao Đàn đã đề nghị tái bản hai tác phẩm của ba tôi. Trong đó, cuốn “Mộng kinh sư” đã được tái bản hồi năm 2016, khôi phục theo ấn bản “Mộng kinh sư” của Nhà xuất bản Cảo Thơm - Sài Gòn năm 1971. Năm nay, tiếp tục tái bản cuốn “Hai chậu lan Tố Tâm”. Ngoài ra, họ cũng có ngỏ ý, mong muốn gia đình đồng ý cho tái bản tiếp cuốn “Truyện con người”…”.
 |
| Bìa tác phẩm “Hai chậu lan Tố Tâm” và “Mộng kinh sư” vừa tái bản. |
“Mộng kinh sư” vốn được lấy cảm hứng từ hai câu thơ lạ ghi trên vách chùa Linh Mụ (còn gọi là Thiên Mụ - Huế) mà sách “Tang thương ngẫu lục” nhắc tới: “Hai trăm năm xót cơ đồ/ Không bằng giấc mộng thầy chùa trên non”. Phần đầu của sách với tiêu đề: “Linh Mụ tự và dòng họ chân chủ phương Nam”, tác giả đưa ra lý giải của mình về mối quan hệ giữa ngôi danh lam với sự hưng vong của dòng họ Nguyễn ở phương Nam. Qua tác phẩm, người đọc thấy cùng với những bước hưng vong thăng trầm của sự nghiệp các chúa Nguyễn, ngôi cổ tự thỉnh thoảng xuất hiện không chỉ là chứng nhân mà có sự chia sẻ đậm đà: “Trong cái thế hưng thịnh của họ Nguyễn, dưới thời Dũng Quốc công, Thiên Mụ tự lẽ tất nhiên không những chỉ được chứng kiến mà còn được chia sẻ cái vinh dự thăng hoa”. “Mộng kinh sư” là loại văn học địa chí, được nhìn với con mắt Phật học, đem lại cho chúng ta những cảm nhận sâu sắc về lẽ vô thường của vạn hữu, về tính chất hư huyễn của kiếp người, về sự bọt bèo của vinh hoa phú quý. Để từ đấy không phải là bi quan yếm thế, mà giúp chúng ta sống bình thản, hài hòa và lạc quan hơn.
“Hai chậu lan Tố Tâm” là truyện ngắn Việt Nam đã đoạt giải Nhì, đồng hạng với Nhật Bản, trong cuộc thi truyện ngắn giữa các quốc gia vùng Đông Nam Á (gồm có Trung Hoa Dân Quốc, Nhật Bản, Đại Hàn, Phi Luật Tân, Mã Lai, Ấn Độ, Hương Cảng, Hồi Quốc và Việt Nam) do Trung tâm Văn bút Phi Luật Tân tổ chức và tuyên bố kết quả vào thượng bán niên 1964. Truyện này trước kia đã được đăng trong tuyển tập “Cô gái xóm nghèo”, tác phẩm đầu tay của Phan Du, do nhà xuất bản Văn hữu Á châu ấn hành vào năm 1959. Nhưng sau khi quyển “Cô gái xóm nghèo” ra đời, với những trắc trở bất thường của nó, với sự góp ý của các bạn văn, tác giả Phan Du mới có ý định kiểm điểm lại những truyện ngắn của mình trên hai mươi năm sáng tác. Truyện ngắn cũ nhất của ông - “Bữa cơm chay” - đăng trên tuần báo Tiểu Thuyết Thứ Bảy của Vũ Đình Long xuất bản ở Hà Nội vào năm 1942, và truyện mới nhất, khá dài, gọi là “Hồi hộp” đăng ở tờ Văn vào số 26 (đầu năm 1965) nhưng sau khi việc sắp chữ hoàn thành, truyện này đã bị kiểm duyệt bỏ hết.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Thiếu Dũng nhắc lại những hồi ức về nhà văn Phan Du: “Nhà văn Phan Du và cậu tôi nhà văn Nguyễn Văn Xuân vừa là đồng nghiệp vừa là đồng hương nên thân thiết với nhau qua mối tình thanh khí. Ông thường đến chơi với cậu tôi nên cũng biết tôi, tôi cũng rất mến ông. Ông vóc người khá cao, ốm, chân thật, dễ gần. Lúc tôi ra Huế trọ học thỉnh thoảng ông hay ghé lại thăm tôi, chắc vì thương tôi ở một mình cô độc. Lúc mới gặp ông buổi đầu tôi gọi ông bằng bác, ông cứ năn nỉ tôi gọi ông bằng chú “để không có cảm giác già”, nhưng tôi có thói quen hay gọi người lớn bằng bác nên khó bỏ, mãi lâu mới gọi ông là chú. Khi về Đà Nẵng tôi có cơ hội gặp ông nhiều hơn. Tại Đà Nẵng, tôi có mở nhà xuất bản Ô Châu, chủ trương in sách thiếu nhi để giáo dục lớp trẻ. Ban đầu tôi lựa những truyện ngắn hay có tính giáo dục của các nhà văn in thành tập nhỏ, phần cuối sách có đặt câu hỏi hướng dẫn giúp học sinh tìm hiểu cốt truyện, ý nghĩa, cách hành văn, cách dùng từ. Với nhà văn Phan Du tôi chọn truyện ngắn “Những quả đấm trên một chuyến tàu”. Sách in 3.000 bản phần lớn tiêu thụ tại Đà Nẵng, thường là bán hết nhờ các em học sinh hưởng ứng nhiệt tình. Khi GS. Ngô Đồng giao cho tôi phụ trách khối báo chí Đại học cộng đồng Quảng Đà, tôi dự tính sẽ ra bốn loại báo: Một bản tin, một tờ nghiên cứu, một tờ cho sáng tác, một dành cho sinh viên. Chỉ mới ra được ba số thông tin, còn tạp chí nghiên cứu tôi mời nhà văn Phan Du làm chủ bút, nhà nghiên cứu Võ Văn Dật phụ tá. Nhà văn Phan Du đề nghị lấy tên là Cộng Đồng. Công việc đang tiến hành thì Đại học Quảng Đà bị giải thể”.
Cũng theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thiếu Dũng: “Nhà văn Phan Du mất đã lâu nhưng “Hai chậu lan Tố Tâm” vẫn âm thầm tỏa hương sắc trong bầu trời văn học, “Giấc Mộng kinh sư” thì không thể lụi tàn”.
TRẦN TRUNG SÁNG