Bánh ít lá gai xứ đảo
Bãi Làng (nơi tập trung đông dân cư nhất ở đảo Cù Lao Chàm, Hội An), hầu hết hộ dân sinh sống bằng nghề truyền thống cha truyền con nối qua bao thế hệ như đánh cá, khai thác các sản vật và đặc biệt nghề làm bánh ít lá gai.
Một lò bánh ở Cù Lao Chàm thường có trên dưới 7 nhân công. Mỗi người một nhiệm vụ hoặc có thể hỗ trợ nhau trong từng khâu nhưng đòi hỏi ai cũng phải khéo léo và tỉ mỉ. Đầu tiên, người nấu bánh phải vào rừng trên đảo để tìm bằng được những gùi lá gai xanh đậm.
Chủ một lò bánh ít lá gai trên đảo cho biết: “Người dân chúng tôi rất quý lá gai vì không chỉ là một vị thuốc chữa nhiều bệnh như cầm máu vết thương khi đi rừng, an thai... mà còn là nguyên liệu để làm bánh ít. Người trong phố cổ Hội An hàng ngày cũng cất công vượt sóng ra đây lấy lá gai về làm bánh”.
Lá tìm về tước bỏ xơ, bỏ sống lá rồi rửa sạch bằng nước giếng Xóm Cấm (do người Chăm xây dựng từ mấy trăm năm trước), sau đó vớt ra cho vào rổ thưa. Trong lúc chờ lá ráo, đun một nồi nước sôi bằng chiếc xoong to. Theo kinh nghiệm của người dân, đun nước luộc lá gai bằng lửa rơm, rạ thì tốt hơn vì có mùi khói đồng, mùi khói ấy lèn vào lá làm cho chiếc bánh đậm hương vị quê nhà hơn. Lá sau khi thật mềm nhanh tay vớt ra, để nguội, vẩy cho thật ráo nước, vắt những nắm lá và cho vào cối đá, giã nhuyễn ra thành một thứ bột quết nước liền cho thêm bột nếp vào, cùng với một ít đường và tiếp tục nện chày, gọi là lèn bột. Riêng phần nhân bánh được làm bằng đậu xanh hấp chín, giã nhuyễn mịn trộn với một ít đường.
Tuy nhiên, để có được chiếc bánh ít “đặc hạng” như ở vùng đảo Cù Lao Chàm, phần nhân bánh không chỉ thuần túy làm bằng đậu xanh mà còn trộn chung với dừa nạo sợi trụng qua nước sôi để ráo. Cuối cùng là gói và mang bánh đi hấp. Lót từ hai đến ba miếng lá chuối xếp mí lên nhau, thoa lên mặt lá trong cùng ít dầu ăn rồi đặt viên bánh vào giữa, chỉ cần vài ba động tác cuộn lá đã cho ra đời hình tam giác, hình tháp xinh xắn. Bánh gói xong mang đi hấp cách thủy. Chiếc bánh khi chín lá vỏ màu xanh thẫm, mùi lá gai thơm thoang thoảng.
Trước đây, bánh ít Cù Lao Chàm là món quà thơm thảo thờ cúng tổ tiên, làm quà cho người đi xa. Ngày nay, bánh còn rất chiều lòng du khách. Một chiếc bánh giá chỉ hai nghìn đồng, mỗi hộ làm bánh có ngày bán hơn ba nghìn chiếc bánh. Có lẽ chính vị ngọt thanh được chắt chiu từ những chiếc lá gai mọc ở vùng sỏi đá, quanh năm hấp thụ ánh nắng và gió biển, chính nguồn nước từ giếng cổ mát lành đã tạo nên hương vị mặn mà riêng cho bánh ít lá gai nơi đây.