"Người đi tìm những thoáng trần gian" đã rời trần gian

Nhà lý luận, phê bình văn học Đặng Tiến vừa vĩnh biệt cõi trần sáng 17/4 tại Orléans (Pháp), thọ 83 tuổi. Ông là “nhà phê bình văn học đặc sắc, xuất sắc của nền văn học Việt Nam hiện đại” (Lại Nguyên Ân). Theo nguồn tin từ những người thân của ông thì ông sẽ được hỏa táng vào ngày 24/4 và sau đó tro cốt sẽ được đưa về an nghỉ ở quê nhà.

Đặng Tiến sinh ngày 14/4/1940 tại làng An Trạch, nay là xã Hòa Tiến, huyện Hòa Vang, Đà Nẵng. Lúc nhỏ ông học trường Lycee Pascal Đà Nẵng rồi Đại học Văn khoa Sài Gòn. Tốt nghiệp năm 1963 ông về dạy học ở Đà Lạt, sau đó chuyển sang làm ngoại giao.

Sinh thời, Đặng Tiến cho biết: “Tôi sinh 1940 tại xã Hòa Tiến, Đà Nẵng. Năm 1960, vào Sài Gòn học Đại học Văn khoa, 1963 ra trường, đi dạy tại trường cấp 3 A.Yersin. Tôi học trường Pháp từ nhỏ, nên có điều kiện tiếp xúc nhiều sách báo Pháp, thuận lợi trong giao tiếp, mở mang.

Từ 1966, tôi sang Berne (Thụy Sĩ) làm ngoại giao. Từ 1968, tôi về Pháp, học thêm ở Đại học Paris và bắt đầu công việc dạy Pháp văn cho một trường cấp 3 ở Orléans (cách Paris 100km). Cùng với Giáo sư Tạ Trọng Hiệp, tôi lập ra Ban Việt học tại Đại học Paris 7, giảng dạy ở đây từ 1969 – 2005”.

Sau ngày nghỉ hưu cho đến khi qua đời, Đặng Tiến sống tại Orléans (Pháp) và đã nhiều lần về thăm quê. Ông là người có nhiều công trình nghiên cứu phê bình văn học đăng trên các tạp chí Mai, Văn, Tân Văn, Bách Khoa... (trước 1975), Văn Học, Đoàn Kết... (sau 1975).

Ông đã xuất bản “Vũ trụ thơ” (NXB Giao điểm, 1972), “Vũ trụ thơ II” (Thư Ấn quán, Hoa Kỳ, 2008), “Thơ - Thi pháp và chân dung” (NXB Phụ Nữ, 2009). Tác phẩm “Vũ trụ thơ III” đã hoàn thành bản thảo đang ở nhà xuất bản đã trở thành một công trình… dang dở!

Đặng Tiến là nhà phê bình văn học, đặc biệt là phê bình thơ được nhiều người kính trọng và yêu mến. Kính trọng vì tài năng, trí tuệ và yêu mến vì sự vô tư trong sáng, không bị chi phối bởi bất cứ định kiến nào về tư tưởng, quan điểm và học thuật.

“Anh là một nhà phê bình tài tử theo nghĩa phê bình vị phê bình, phê bình vì yêu văn chương nghệ thuật chứ không vì một cái gì khác ngoài văn chương...” (Đỗ Lai Thúy, “Đặng Tiến và những vũ trụ thơ”, Văn hóa Nghệ An). Có được sự “may mắn” này, có lẽ do ông được đứng ở một “tọa độ” đặc biệt.

Quan điểm phê bình thơ của ông rất rõ ràng: “Điều quan trọng với tôi trong các bài viết, không phải là khen chê, mà hiểu bài thơ, may ra hiểu được người làm thơ. Hiểu được nhau, gặp được nhau là quý” (Trả lời phỏng vấn Lý Đợi, ngày 5/2/2010). Và ông bày tỏ: “Yêu văn là yêu người. Yêu thơ là yêu mình, cảm thơ, hội ý với thi nhân ta trở thành tri âm với nàng thơ, ta bình đẳng với tác phẩm”.

Do hiểu rằng “Thơ là một ngôn ngữ tự lấy mình làm đối tượng” và do khả năng nắm bắt được cái “thần” của thi ca (“Câu thơ hay là một thoáng trần gian”), Đặng Tiến luôn cảnh báo: “… mỗi bài thơ là một mô hình phức tạp, cái nhìn khoa học... là cần nhưng chưa đủ để nắm bắt câu thơ. (...) Cần có sự tổng hợp nhất quán nhiều ngữ cảnh, nhiều quan hệ do trực giác mách bảo, trong thao tác này tư duy duy lý xem ra bất lực”.

Đặng Tiến cũng đã từng khẳng định: “Những câu chữ bao giờ cũng đặt trên một nền chung: niềm tin vào văn học, lẽ phải, tình người, dân tộc và đất nước”.

Tất cả đã làm nên một phong cách bình thơ rất “Đặng Tiến”. Viết về ông, nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến cho rằng: “Cách phê bình thơ của Đặng Tiến chung quy lại vẫn là “diễn nghĩa”, “bàn góp”, “tán rộng”... Số phận của những người viết phê bình ở nước ta vẫn là: “diễn…”, “bàn…”, “tán…”.

Hơn nhau là ở chỗ biết “diễn…”, biết “bàn…”, biết “tán…”… Đặng Tiến có một nền văn hóa, kiến văn rất tốt, thuận cho sự “hoạt ứng” của tác giả trong sự “diễn…, bàn…, tán...” (Hoàng Ngọc Hiến, Tạp chí Nhà văn Việt Nam, tháng 6/2009).

Nhưng có lẽ, lối phê bình của Đặng Tiến không chỉ dừng lại ở đấy mà còn có cái gì khác hơn, cao hơn, xa hơn, đó là “chất thơ và ý đạo” như nhận xét của Nguyễn Đông Nhật.

Cụ thể hơn, như nhận xét của Mai Anh Tuấn: “Có thể nói, trong suốt hơn ba thập niên cầm bút phê bình, Đặng Tiến duy trì tín ngưỡng ngôn ngữ và không ngừng phát hiện nó trong nhiều tác giả, tác phẩm nghệ thuật tiêu biểu, khiến có khi ông được coi là nhà phê bình duy mỹ mà lối thẩm bình của ông như thể một vũ trụ riêng, sóng sánh giữa lý thuyết và trực cảm, giữa ấn tượng và khoa học”.

Điểm đặc biệt nhất trong phê bình thơ của Đặng Tiến là câu văn của lời bình luôn mới mẻ và đầy “thi tính”. Khi nhận định về thơ, ông viết: “Nguồn thơ nào không mang ít nhiều nhan sắc của phôi pha nếu bản chất của thơ không phải chính là di tích của phôi pha”.

Khi bàn về “Truyện Kiều” ông viết: “Yêu một tác phẩm nghệ thuật như yêu một người con gái, mỗi lần yêu là khám phá ở họ một trinh tiết mới. Chúng ta yêu Kiều và Kim Trọng yêu Kiều bằng hai mối tình khác nhau..”, hoặc “Giá trị của “Truyện Kiều” không phải là thành tố mà là ánh sáng của nó. Ánh sáng là niềm tin của con người vào ngôn ngữ bên trong vĩ tuyến của định mệnh và bên ngoài kinh tuyến của lịch sử”.

Mỗi tác giả xuất hiện trong bài viết của ông (mà ông gọi là một thi giới, một vũ trụ thơ) đều được nhận xét bằng những câu mới mẻ và đầy thi tính như vậy. “Vũ trụ thơ của Ức Trai là một áng mây bên suối, một ánh trăng trong khoang thuyền, tiếng chim kêu trong rặng hoa, là giọt sương bên chồi cúc…”.

“Quang Dũng đã đến giữa cuộc đời dịu dàng như một nét hoài nghi, rồi anh ra đi nhẹ nhàng như một chút mơ phai”. “Thế giới của Đinh Hùng nghe như lúc nào cũng xôn xao; thiên nhiên đợi đổi mùa, tình yêu đến giờ gặp gỡ hay lúc chia phôi, nắng chiều đợi tàn phai, tiếng dương cầm hắt hiu lời vĩnh biệt…”.

“Bùi Giáng, rất sớm, đã linh cảm rằng mình suốt đời đứng nguyên ở một tọa độ, xác định bởi một không gian Cố Quận và một thời điểm Nguyên Xuân”. “Niềm tin Văn Cao đi từ những giấc mơ thét gào thực tại, là những rạn vỡ đòi lại toàn bích, là chiếc lá gọi trời xanh”.

Chính vì thế: “Phê bình thơ đã “vượt biên” chức năng chuyên môn. Để giúp con người đến với nhau nhiều hơn...” (Nguyễn Đông Nhật, “Vu vơ sợi gió”, NXB Đà Nẵng, trang 142).

Vĩnh biệt nhà nghiên cứu phê bình văn học tài năng của xứ Quảng. Xin kính chúc ông cũng sẽ tìm được “những thoáng thiên đường” thú vị như ông đã từng mải miết đi tìm “những thoáng trần gian”.

LÊ THÍ