Nói về hai chữ "bản quyền"
Bản quyền có nghĩa là quyền lực gốc, tức gốc rễ vấn đề, không thể thay đổi chuyển hóa được. Tuân thủ và bảo vệ bản quyền, là nguyên tắc. Vấn đề này lâu nay vẫn chưa được chú trọng, nhất là trong lĩnh vực nghệ thuật.
Dư luận những ngày qua nóng lên với bộ phim “Đất rừng phương Nam” vừa được chiếu thử, với hai chiều khen chê gay gắt. Cơ sở để đánh giá, là cuốn tiểu thuyết của nhà văn Đoàn Giỏi từng thể hiện trong phim truyền hình “Đất phương Nam”. Dư luận một bên chê bộ phim mới làm mất đi giá trị, tinh thần tác phẩm, một bên ủng hộ đổi mới trong cách làm phim, xây dựng kịch bản “phóng tác”.
Những tranh luận ấy, đều có phần lý và có nhóm đối tượng khán giả thích hợp. Song điều không ai quan tâm, chính là nội tại giá trị của những bộ phim nằm ở đâu. Vì dù truyền hình hay điện ảnh, giữ nguyên hay cải biến câu chuyện, việc bám vào một tác phẩm gốc rễ, vẫn là tiêu chí cốt lõi.
Phim gì thì cũng phải xem và khán giả nhận được những giá trị gì, mới là mục tiêu chính. Một khi mục tiêu ấy không tuân thủ những giá trị nền tảng mà xã hội công nhận, cộng đồng ủng hộ, thì sản phẩm làm ra là có vấn đề.
Trong sáng tạo nghệ thuật, văn học hay bất cứ hoạt động sáng tạo sản phẩm nào khác, giá trị nền tảng ấy chính là bản quyền tác phẩm.
Cả hai bộ phim, đều dựa vào một cuốn tiểu thuyết để định hình. Phim “Đất rừng phương Nam”, thậm chí còn lấy ca khúc, các nhân vật thể hiện trong “Đất phương Nam” làm nền, thì không thể nói, bộ phim này có thể phóng tác tùy tiện, đi lệch hẳn tác phẩm điện ảnh có trước.
“Đất phương Nam” dựa vào chính tác phẩm văn học để biểu hiện. “Đất rừng phương Nam” dựa trên nền bộ phim này để phát triển, mối quan hệ đó, là rõ ràng và cần tuân thủ bản quyền gốc.
Chữ “bản quyền”, trong tiếng Việt, nguyên gốc chữ Hán, viết chữ bản có hình một gốc cây, trỏ vào cái nền tảng, căn cơ; quyền với bộ mộc (cây) làm chính, chữ hoán (thay đổi) làm âm đọc, nghĩa ban đầu là cái cân, về sau trỏ vào nghĩa quyền lực, khả năng. Bản quyền, có nghĩa là quyền lực gốc, tức gốc rễ vấn đề, không thể thay đổi chuyển hóa được. Tuân thủ và bảo vệ bản quyền, là nguyên tắc.
Đặt chữ bản quyền vào hoạt động văn hóa, nghệ thuật, cộng đồng xã hội lâu nay, sẽ thấy mọi người ít quan tâm vấn đề này. Một kiểu tư duy miễn phí, dễ dãi, dễ thỏa hiệp cho mọi hoạt động thay đổi, phát triển từ một vấn đề gốc nào đó, đã được chấp nhận lâu nay. Do đó, khi nói đến giá trị bản quyền thực sự, đa số mọi người không quyết liệt để ủng hộ.
Câu chuyện bộ phim đang gây tranh cãi, thực tế cần đặt vấn đề, những đạo diễn đã tôn trọng giá trị bản quyền của tác phẩm văn học đến đâu, có những thông tin nào định vị việc phóng tác, thay đổi so với tác phẩm đó. Người ta không thể tả cảnh ba người lính Ngự lâm hèn nhát với một bộ phim điện ảnh mới, đi ngược lại tác phẩm gốc của nhà văn Duma. Người ta không thể biến tấu ra một Paven bắn súng kiểu cao bồi ngoài tác phẩm “Thép đã tôi thế đấy”.
Còn nhớ trước đó, tại Hội An, những người làm show “Ký ức Hội An” đã lên tiếng kêu cứu khi nhận ra, bản quyền đăng ký của vở diễn này bị tái hiện trên sân khấu Rap Việt All-Star Concert 2023.
Hành động sao chép đó, cần phải lên án, nhưng dường như cộng đồng bỏ qua, bởi nó liên quan giá trị bản quyền, vấn đề gần như bị xem nhẹ trong hoạt động văn hóa nghệ thuật gần đây.
Đối chiếu những chi tiết trong bản quyền “Ký ức Hội An”, người khác có thể nói sân khấu Rap kia là phóng tác và có quyền phóng tác? Theo chia sẻ từ lãnh đạo Công viên Ấn tượng Hội An, toàn bộ trang phục cùng vũ đạo của Ký ức Hội An đã được đăng ký bảo hộ tại Cục Bản quyền tác giả. Show thực cảnh này ra đời từ năm 2017 và được duy trì đến thời điểm hiện tại, là một sản phẩm du lịch đặc sắc khi du khách đến Hội An.
Thật sự sau những tranh luận xã hội về cảm hứng xem một bộ phim, hay một show diễn, đều liên quan đến giá trị sáng tạo, bản quyền trí tuệ mà tác giả nào đó thể hiện trong tác phẩm của mình. Đã đến lúc, cộng đồng phải nghiêm túc nhìn nhận lại những giá trị gốc rễ, liên quan đến hai chữ bản quyền.