Ephesus với "kẻ đốt đền" và những kỳ quan
Như ngủ mơ, là cảm giác của tôi khi lần đầu tiên đặt chân lên di tích thành phố Ephesus của Thổ Nhĩ Kỳ. Bởi Ephesus là thành phố cổ bên bờ Địa Trung Hải; có đền thờ nữ thần Artemis, một trong 7 kỳ quan của thế giới cổ đại; có căn nhà đức mẹ Maria đồng trinh sống trong khoảng ba năm cuối đời và hàng chục kỳ quan khác...
 |
| Dấu tích đền thờ Artemis. Ảnh: T.M |
“Kẻ đốt đền” bị đời nguyền rủa
Từ cố đô Istanbul của Thổ Nhĩ Kỳ, tôi mua tour đi thăm thành Ephesus cách đúng 564km, đi trong ngày bằng máy bay, giá 342USD. Đến sân bay của thành phố Izmir, tôi và nhiều du khách khác cứ viết tên mình lên một tờ giấy rồi đội lên đầu, tự khắc sẽ có người đến đón. Đón đủ khách thì đẩy cả lên xe lớn, đi thêm 70km nữa thì đến Ephesus. Đập vào mắt tôi là một con phố không người với những trụ đá lởm chởm cùng những hố đào bới nham nhở. Nhìn khó mà hình dung được Ephesus có mặt trên hành tinh này từ khoảng 1.000 năm trước Công nguyên. Và có bằng chứng con người đã sinh sống ở đây từ 6.000 năm trước Công nguyên, từ thời đồ đá mới.
Trong lịch sử, thành Ephesus từng qua tay nhiều thế lực và triều đại, cho đến khi bị bỏ rơi và chôn vùi không còn dấu vết trong thế kỷ 15, dưới thời Thổ Nhĩ Kỳ. Ông Murat - người hướng dẫn cho tôi hôm ấy bảo lịch sử nghiên cứu khảo cổ ở Ephesus được tính từ năm 1863, khi kiến trúc sư người Anh John Turtle Wood, bắt đầu tìm kiếm đền Artemis - kỳ quan thứ 4 trong 7 kỳ quan của thế giới cổ đại. Năm 1869, John Turtle Wood phát hiện ra mặt lát của ngôi đền và dừng lại. Năm 1895 nhà khảo cổ người Đức Otto Benndorf, đã tái tục các cuộc khai quật. Năm 1898 Benndorf thành lập Viện Khảo cổ Áo, cơ quan đóng một vai trò hàng đầu trong việc khảo cổ ở Ephesus ngày nay.
Điểm dừng chân đầu tiên của tôi là dấu tích còn sót lại của đền thờ Artemis – đền thờ nữ thần tượng trưng cho mặt trăng trinh nguyên, sinh nở, săn bắn hùng mạnh, bảo hộ các thành phố, phụ nữ và súc vật non… được xây dựng vào khoảng năm 550 trước Công nguyên. Ngôi đền là một sự tráng lệ về kiến trúc và khác thường về kích thước khi được xây dựng bằng đá cẩm thạch, dài 115m, rộng 55m với 127 cột đá. Ngôi đền bị phá hủy nhiều lần, trong đó lần nổi tiếng nhất là năm 356 trước Công nguyên, bởi Herostratus - kẻ đã dùng một ngọn lửa thiêu rụi ngôi đền chỉ với mục đích tên mình được lưu danh vào sử sách.
Trùng hợp thú vị là vào cái đêm ngôi đền bị đốt, cũng là thời khắc Alexandros Đại đế (được xem là một trong những vị tướng thành công nhất trong lịch sử, người đã chinh phạt gần như toàn bộ thế giới mà con người thời đó biết đến) chào đời. Và năm 334 trước Công nguyên, khi Alexandros Đại đế chiến đấu với các lực lượng Ba Tư, đi ngang Ephesus khi thành phố này đang tái thiết đền Artemis. Ông đã đề nghị tài trợ cho việc xây dựng và muốn được ghi tên mình trên mặt tiền của ngôi đền - một kiểu đi vào thiên thu như Herostratus! Và tất nhiên lời đề nghị của ông không được người dân thành phố Ephesus đồng ý với lý do: Họ bảo trong tâm thức của họ, Alexandros Đại đế là một vị thần. Và tất nhiên một nam thần thì không được góp tiền của để xây dựng đền thờ cho một nữ thần ngang hàng với mình!
Bây giờ thì trước mắt tôi, đền thờ Artemis chỉ còn là một bãi hoang đầy lau sậy và cỏ dại, những tảng đá đổ nát vương vãi khắp nơi như thể vừa trải qua một trận bom. Cả 127 cột cẩm thạch màu trắng, mỗi cột cao 18,4m, giờ chỉ còn hai chiếc cột được phục chế và gia cố bằng bê tông. Một cột cao khoảng 15m, cột kia chừng 5m đứng chơ vơ, bên cạnh là tấm bảng vắn tắt về ngôi đền cùng một bản vẽ mô hình ngôi đền khá sơ sài. Theo gợi ý của Murat, tôi mua một cuốn sách có hình ngôi đền lộng lẫy, được vẽ lại theo phục chế của các nhà khảo cổ học được bày bán trong các quầy hàng lưu niệm. Tiện thể, tôi mua thêm một bản mô phỏng pho tượng thần Artemis bằng cẩm thạch hiện được trưng bày trong bảo tàng khảo cổ Efes ở gần đấy về làm kỷ niệm…
Vàng son một thuở
“Với số đông người Kito giáo, Ephesus còn là một vùng đất thánh bởi đây là một trong 7 giáo hội Tiểu Á được nêu trong sách Khải Huyền. Thậm chí còn có giả thiết cho rằng sách Phúc Âm Gioan của Kito giáo có thể đã được viết tại đây” - ông Murat nói khi dẫn tôi tham quan Vương cung thánh đường Thánh Gioan được xây dựng vào thế kỷ thứ 6 và được cho đây chính là ngôi mộ của vị thánh này. Ở Ephesus, trên sườn núi Coressos, còn có một ngôi nhà đá, truyền thuyết bảo là Thánh Gioan đã xây cho Đức mẹ Maria sống vào 3 năm cuối đời. Đây là truyền thuyết bắt nguồn từ luận cứ về việc thánh Gioan Tông đồ có mặt ở thành phố này, và những lời trăng trối của chúa Giêsu khi bị đóng đinh trên thập giá đã gửi gắm Mẹ Maria cho Gioan chăm sóc sau khi ngài qua đời. Căn nhà hiện nay được phục dựng trên nền móng có từ thế kỷ 6, và một số di vật có từ trước đó. Theo lời ông Murat, “Tòa thánh Vatican chưa bao giờ chính thức khẳng định điều này, nhưng đã có bốn giáo hoàng viếng thăm căn nhà trong những năm gần đây. Và ngôi nhà này là nơi thường được các tín hữu Công giáo tới hành hương hàng năm”.
Kể từ lần khảo cổ học đầu tiên vào năm 1863, đến thời điểm này, ước tính khoảng 15% di tích cổ La Mã ở thành phố phía đông Địa Trung Hải này được khai quật. Dẫu chỉ còn một phần nhỏ bé, nhưng khi tôi lướt qua, các di tích hữu hình này mang đến vô vàn sự liên tưởng về vẻ huy hoàng nguyên thủy của thành phố, và những cái tên gắn liền với chúng.
Ví như di tích nhà hát 25.000 chỗ ngồi, hình tròn, giống hình một sân vận động, hàng ghế là những bậc tròn cao dần lên đến ba mươi mét, được khởi dựng từ thời hoàng đế Nero (cai trị năm 54 - 68) và phải sang thế kỷ 2 mới hoàn thành. Đứng trên những bậc tròn khán đài này nhìn xuống sân khấu cũng thấy chóng mặt. Sân khấu ở đằng trước và bên dưới là một tòa nhà cẩm thạch hai tầng. Kiến trúc cũng tính đến khuếch âm để cho hai vạn rưỡi khán giả có thể ngồi tít trên cao mà vẫn nghe được âm nhạc và tiếng nói từ đài của diễn viên. Và đây cũng là nhà hát ngoài trời lớn nhất thế giới thời cổ đại. Cùng với nó là Odeon - một nhà hát nhỏ có mái che được xây dựng vào khoảng năm 150. Đó là một phòng nhỏ để diễn kịch và trình diễn âm nhạc, có chỗ ngồi cho khoảng khoảng 1.500 người. Có 22 bậc cầu thang trong nhà hát. Phần trên của nhà hát được trang trí bằng những cây cột đá granite màu đỏ theo phong cách Corinthian.
Một di tích vĩ đại nữa là thư viện Celsus. Khánh thành vào năm 117, thư viện bị người Goth hủy diệt năm 262, phần di tích hiện nay là do Viện Khảo cổ Áo khai quật và phục chế vào những năm 1970. Đây là một trong 3 thư viện lớn nhất cổ đại (hai thư viện kia ở Alexandria - một trong 7 kỳ quan của thế giới cổ đại và ở Pergamon). Thư viện này được đặt theo tên viên thống đốc Celsus của phần châu Á thuộc đế chế La Mã trong ba năm 105 đến 107. Pho tượng bốn thiếu nữ ở tầng một tượng trưng cho 4 đức tính của ngài Celsus: Sophia tượng trưng cho sự uyên bác, Arete tượng trưng cho đạo đức, Episteme tượng trưng cho tri thức, Ennoia tượng trưng cho sự thông tuệ. Những bức tường có các ngăn âm tường để đặt giá sách, chứa sách và các cuộn bản thảo. Chống ẩm, người ta thiết kế tường đôi, khoảng cách giữa hai bức tường là gần một mét.
Hay đền Hadrian có từ thế kỷ thứ 2, trải qua các sửa chữa trong thế kỷ thứ 4 và đã được xây dựng lại từ các mảnh vỡ kiến trúc còn sót lại. Các bức tượng nổi ở các phần trên là tượng đúc (các tượng gốc nay được trưng bày tại nhà Bảo tàng khảo cổ Ephesus). Một số nhân vật được mô tả trong các bức tượng đúc nổi, trong đó có hoàng đế Theodosius I với vợ và người con trai cả. Ngôi đền được mô tả ở mặt sau của tờ tiền giấy 20 triệu lira năm 2001 - 2005 và trong tờ tiền giấy 20 lira mới năm 2005 - 2009 của Thổ Nhĩ Kỳ.
Tôi lang thang ở Ephesus với cảm giác như nền văn minh Hy Lạp - La Mã từng thống trị cả Địa Trung Hải bị chôn vùi đang ai oán vọng về theo từng cơn gió rít qua những khe đá. Những vàng son một thuở giờ chỉ thấp thoáng trong hoang tàn và thê lương đến mức có du khách phát khóc vì không kìm nén được cảm xúc. Nhưng biết làm sao được khi ngay cả thần thánh như Artemis cũng còn không cứu nổi ngôi đền thờ của chính mình?
Ghi chép của TƯỜNG MINH