Học trò trong Quảng ra thi...

Câu ca dao theo suốt một thời tuổi trẻ của tôi, như một nhịp cầu gắn liền hai vùng đất: “Học trò trong Quảng ra thi/Thấy cô gái Huế chân đi không đành”, lại khẳng định một trong những tinh hoa của cả hai nơi, là truyền thống hiếu học và vẻ đẹp đằm thắm của đất và người chốn kinh kỳ.

Trong hàng trăm danh nhân xứ Quảng xuất hiện vào đầu thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX hầu hết là danh sĩ, những người mà sau bật cử nhân đều phải về Huế học, thậm chí có người chỉ đỗ cử nhân ở quê cũng ra Huế làm quan. Đặc điểm nổi bật ở họ là, bằng con đường này hay con đường khác, cách này hay cách khác, trên cương vị xã hội nào, họ cũng là người yêu nước, là mẫu người lý tưởng của thời đại và nếu họ được một người con gái Huế nào đó quan tâm để mắt đến thì cũng là lẽ thường tình.

Nữ sinh Huế.

Lần theo câu ca dao “học trò trong Quảng ra” lập nghiệp ở Huế thời ấy, đông không kể hết và không ít người đã làm nên danh phận đối với lịch sử đất nước và đã đóng góp không nhỏ cho xứ Huế, nhưng dấu vết của họ còn lại nơi đây thật ít ỏi. Biểu hiện là trên đường phố Huế trước chỉ có một số con đường mang tên người Quảng: đó là đường Huỳnh Thúc Kháng, dài 3.000m, chạy dọc bờ sông Đông Ba, hình thành cùng với dòng sông đào này từ đầu thế kỷ XIX, lúc đầu mang tên đường Quai de Dong Ba (Bờ sông Đông Ba), năm 1956 đổi thành Huỳnh Thúc Kháng, năm 1996 cắt đoạn từ cầu Thanh Long đến Bao Vinh đặt tên Đào Duy Anh, đường Huỳnh Thúc Kháng chỉ còn dài 1.267m. Đường Phan Châu Trinh, dài 2.487m, nối từ ga Huế đến cầu An Cựu, chạy dọc theo sông Lợi Nông, hình thành cùng với vệc đào sông đầu thế kỷ XIX, trước năm 1945 có tên là Quai de Forcant (Bờ sông Forcant), năm 1956 đổi thành Phan Châu Trinh. Đường Trần Cao Vân nối từ Hai Bà Trưng đến Võ Thị Sáu, dài 860m, hình thành vào cuối thế kỷ XIX, ban đầu có tên là Avenue de la Lesgation (Đại lộ Sứ Quán) sau đó đổi thành Amiral Courbet, năm 1956 đổi thành Trần Cao Vân. Đường Thái Phiên nối từ Lê Duẩn đến Mang Cá, dài 1.275m, hình thành từ đầu thế kỷ XIX, gọi là dường Chánh Tây, năm 1956 đổi thành Thái Phiên. Đường Hoàng Diệu, nối từ đường Nguyễn Trãi đên Tôn Thất Thiệp, dài 468m, trước là đường đất được hình thành từ những năm ba mươi của thế kỷ trước, năm 1956, được nâng cấp và đặt tên là Đặng Nghi, năm 1977 đổi thành Hoàng Diệu.

Gần đây, do sự phát triển của quá trình đô thị hóa, nhiều khu dân cư mới được hình thành, có thêm tên đường mang tên cụ Lê Đình Thám - người thành lập An Nam Phật học hội, thành lập tổ chức Thanh niên Phật tử Việt Nam, phát minh ra sérum trong y học và là Chủ tịch Ủy ban bảo vệ hòa bình thế giới đầu tiên của Việt Nam, dài khoảng 500m từ Điện Biên Phủ đến Thích Tịnh Khiết. Và, đường mang tên người làm trị sự, phát hành cho báo Tiếng dân là Trần Hoành, dài không quá 350m nối từ Võ Liêm Sơn đến Cao Đình Độ. Ngoài bức tượng của bác sĩ Lê Đình Thám còn được đặt trang trọng trong khuôn viên chùa Từ Đàm, những nơi khác như tòa soạn báo Tiếng dân và trụ sở của công ty cổ phần Huỳnh Thúc Kháng từng được chuyển thành Cư xá sinh viên Huỳnh Thúc Kháng, sau 1975 trở thành khu tập thể của cán bộ trường Đại học Y Huế, nay đã xuống cấp không được quan tâm đến.

Khu nghĩa trang của Hội đồng châu Quảng Nam rộng mấy hecta ở đường Tam Thai cũng chịu chung số phận, bỏ mặc cho dân lấn chiếm làm nhà cửa, quán xá, có nguy cơ xóa sạch dấu vết. Khu nhà Lê Đình Thám từng ở trước đây, ở số 71-75 Phan Bội Châu, đã bị chia lô, hóa giá bán cho cán bộ Sở Thương nghiệp, không còn dấu vết gì liên quan đến người chủ cũ. Phủ của Thượng thư Phạm Liệu, nơi nhà thơ Phạm Hầu từng ở thời thơ ấu ở số 128-134 Phan Bội Châu, cũng bị con cháu chia lô, bán đất, khu mộ của hai cha con nằm sau lưng chùa Vạn Phước cũng đìu hiu, không ai biết chẳng ai hay. Đáng buồn thay trên bia mộ của thi sĩ Phạm Hầu, một trong bốn mươi sáu tác giả được Hoài Thanh - Hoài Chân “bầu” vào Thi Nhân Việt Nam chỉ ghi có 56 chữ, đã có 18 lỗi chính tả! Nơi ở của Thượng thư Phạm Phú Thứ, thuở còn đi học là căn gác nhỏ ở một xóm lao động, theo nhà nghiên cứu Trần Đại Vinh, là ở ven bờ sông Hương, bây giờ là đường Trịnh Công Sơn, nơi ông sống hòa mình vào cuộc sống những người lao khổ và đã làm hằng trăm bài thơ về họ, ký bút danh là Giang Thụ Sào (cái tổ chim treo trên cây ven sông), nay tuyệt nhiên không thể tìm thấy dấu vết gì. Ngôi mộ đôi của hai nhà yêu nước Thái Phiên và Trần Cao Vân trên đồi Từ Hiếu, cũng chỉ mới được quan tâm trùng tu từ đầu những năm chín mươi, sau khi có kiến nghị của Hội đồng hương sinh viên Điện Bàn...

Văn hóa Mỹ là văn hóa thực dụng (nhưng thực dụng có gì là xấu), nên họ đã tìm ra khu nhà trọ của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã từng ở vào những năm ba mươi và gắn vào đó tấm biển: “Nơi đây, Chủ tịch Hồ Chí Minh, lãnh tụ của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã từng ở từ ngày... đến ngày...”. Và, ai đến ở căn phòng của một danh nhân đã từng ở, xin trả tiền gấp trăm lần phòng bên cạnh. Đó là bài học đối với ngành du lịch dịch vụ ở nước ta: khôi phục không gian văn hóa quá khứ để kinh doanh, vừa thu lợi nhuận về kinh tế, vừa thể hiện ý nghĩa văn hóa, lại vừa quan tâm đến di sản quá khứ của tiền nhân.

Văn hóa là những thành tựu về vật chất và tinh thần do con người làm ra, nhưng xét cho cùng nó tồn tại ở dạng tinh thần là chủ yếu, nơi mà nhiều thế hệ, từ đời này sang đời khác, từng phả tâm hồn của mình lên đó, làm nên sức sống muôn đời. Với tốc độ phát triển đô thị hóa như hiện nay, sẽ có bao nhiêu dấu vết của những “học trò trong Quảng” còn tồn tại ở xứ Huế đẹp và thơ?

PHẠM PHÚ PHONG

PHẠM PHÚ PHONG