Tiếng ca đại ngàn
Già làng Alăng A Vel là người duy nhất Tây Giang và cũng là trường hợp hiếm hoi ở Quảng Nam biết chế tác, biểu diễn tất cả loại nhạc cụ truyền thống của người Cơ Tu…
Biểu tượng văn hóa Cơ Tu
Già A Vel ở trong một mái nhà sàn cao chót vót nơi thung lũng Tà Làng (thuộc thôn Tà Làng, xã Bha Lêê). Muốn đến nơi, phải men theo một cây cầu treo bắc qua dòng A Vương, qua những ruộng bậc thang. Đã 89 tuổi, nhưng già vẫn rất minh mẫn. “Này là đàn tơm rech, này là khèn abel, sáo a buốt, trống ch’gơl” - già giới thiệu từng nhạc cụ được sắp xếp ngăn nắp trong mái nhà sàn của mình.
 |
| Già A Vel giới thiệu các loại cồng chiêng. Ảnh: T.LÝ |
Để biết tất cả 19 loại nhạc cụ của người Cơ Tu như các đàn tơm rech, jưl, apel, khèn abel, a guôch, sáo a buốt, cr’dool (sừng sơn dương), t’hêy (tù và), cr’tooc (sáo), ching (chiêng), gong (cồng), ch’gơl (trống), pr’noóch (thanh la)…, ngay từ thời trai trẻ già A Vel đã là một người sành điệu. Già nhớ lại: “Mười tuổi, mình đã biết làm nhạc cụ rồi. Hôm đó, mình cùng ông nội phát rẫy, lúc nghỉ trưa ông nội lấy từ trong gùi ra chiếc abel và thổi. Mình nghe, tự nhiên trong người thấy sướng nên về nhà quyết tâm phải học cho bằng được”.
Chiếc khèn abel “bắt chước” ông nội để làm ấy đã trở thành nhạc cụ đầu tay của già A Vel, được già giữ cho đến nay, cũng là cái khèn tốt nhất luôn gắn bó với già trong những dịp lễ hội hay giây phút thảnh thơi nào đó. Niềm đam mê âm nhạc trong già lại càng tăng lên gấp bội, khi được ông nội - cũng là một tay chế tác nhạc cụ nổi tiếng của đồng bào Cơ Tu – khuyến khích và bày vẽ cho. Già cũng tự tay mày mò tìm hiểu các nhạc cụ khác để chế tác, cũng như học cách thổi khèn thổi sáo. Để bây giờ, nói về nhạc cụ truyền thống của người Cơ Tu, già là người am hiểu tường tận…
 |
Thử nghe già A Vel nói về cái đàn atoong, một nhạc cụ gắn bó thân thiết trong đời sống hàng ngày của người Cơ Tu: “Với 7 thanh gỗ, mỗi thanh dài khoảng 1m, rộng 20cm, dày 3cm, khung đàn được treo song song trên một giá đỡ, khúc ca nào trầm hùng, rộn rã thì sử dụng đàn này”. Già nói về cây đàn độc đáo nhất của người Cơ Tu, đàn apel: “Đàn này giống đàn nhị của người Kinh, nhưng nối với dây chính lại có thêm một dây phụ, đầu dây phụ có gắn một miếng vỏ trút hoặc một miếng sừng trâu, mài mỏng. Một hoặc hai người chơi cùng một cây đàn cũng được. Nếu một người biểu diễn thì tay kéo đàn, miệng điều chỉnh âm thanh. Còn khi hai người cùng chơi, người thứ hai ngậm miếng vảy trút để tạo nên sự cộng hưởng”.
Già vẫn nhớ những đêm trăng ra đồi thổi abuốt, gẩy abel. Tiếng sáo vang vọng núi rừng, tiếng khèn tỉ tê giấc ngủ khiến bao cô gái say mê. Cụ bà Trieng Te - vợ của già giờ đã trên 80 - móm mém cười sau làn khói bếp: “Mình say tiếng khèn ông ấy. Cả làng mê tiếng khèn của ông ấy”.
 |
| Già A Vel chơi đàn tơm rech và giới thiệu các loại sáo của người Cơ Tu. |
Nỗi lo thất truyền
Trong căn nhà sàn của già A Vel, hiện đang cất giữ đầy đủ, ngăn nắp những nhạc cụ truyền thống Cơ Tu do già tự chế tác trong hơn 70 năm qua. Đôi mắt vẫn sáng quắc, đôi chân còn nhanh nhẹn, già bảo có được sức khỏe như vậy cũng do việc… thổi khèn, gẩy đàn. Ấy là do thời trai trẻ, ngoài việc làm nhạc cụ, già lặn lội khắp nơi, qua cả Lào để buôn bán chiêng ché, nhạc cụ. Có thể nói trong bất cứ lễ hội Cơ Tu nào ở Tây Giang cũng như liên quan đến văn hóa miền núi Quảng Nam, già đều đã từng tham dự. Già cũng đã đi nhiều nơi, như TP.Hồ Chí Minh và các tỉnh ở Tây Nguyên để biểu diễn. Bây giờ, trong căn nhà sàn kia, lâu lâu lại thánh thót tiếng đàn, nhưng tiếng đàn nghe có vẻ lẻ loi lắm…
Ông Bh’riu Liếc - Bí thư Huyện ủy Tây Giang, cũng là người đam mê tìm tòi, nghiên cứu về văn hóa Cơ Tu - nói: “Tôi không biết khi già mất đi rồi thì văn hóa Cơ Tu sẽ ra sao. Bởi ở Tây Giang duy nhất già là biết chế tác và biểu diễn đầy đủ các loại nhạc cụ truyền thống”. Theo ông Liếc, để lưu giữ những làn điệu Cơ Tu, ông đã cho ghi âm, quay phim tất cả bài biểu diễn và công đoạn chế tác nhạc cụ do già A Vel thực hiện. Nhưng chừng đó thôi cũng chưa đủ và chưa vơi bớt lo, bởi thực tế hiện nay lớp trẻ Cơ Tu vẫn chưa thật sự quan tâm đến giá trị âm nhạc truyền thống của đồng bào. Ngay các con của già A Vel cũng không có ai chế tác hay biểu diễn được bất kỳ loại nhạc cụ nào. Trong căn nhà sàn nơi thung lũng ấy, một mình già khắc khoải một nỗi lo thất truyền…
THIÊN LÝ