Hình tượng rồng Makara trong mỹ thuật Champa
Từ hơn 1.500 năm trước Công nguyên, hình ảnh con rồng đã được đề cập trong thánh thư Rig Veda - một văn bản cổ nhất của nền văn học Ấn Độ, kể về thần Sấm sét Indra tiêu diệt con rồng khổng lồ Vritra, để khơi thông nguồn nước đổ từ thiên giới xuống trái đất nhằm phục vụ cho loài người.
Rồng Vritra - còn gọi là rắn Asura, chính là hiện thân của hạn hán, nó đã giam hãm các dòng sông khiến cho nhân loại vô cùng khốn khổ. Để cứu giúp loài người, thần Indra đã khẩn cầu thần Bảo tồn Vũ trụ Vishnu tạo một không gian để dàn trận với rồng Vritra. Để tiêu diệt được rồng Vritra, thần Indra phải uống rất nhiều rượu Soma dùng trong thánh lễ của đạo Bà la môn.
Bên cạnh đó, kiến trúc sư thiên thần Tvashtri cũng đã giúp tạo ra lưỡi tầm sét để làm vũ khí đặc thù cho Indra. Với sức mạnh vô song, rồng Vritra gây trọng thương thần Indra khi mở đầu cuộc chiến, nhưng sau đó Indra đã đánh bại rồng Vritra nhờ uống rượu Soma và sự trợ thủ đắc lực của lưỡi tầm sét sắc bén vô địch.
Rồng Makara trong trang trí
Trong triết học Ấn Độ cũng như nhiều nền văn hóa khác, con rồng chính là linh thú tiêu biểu mang lại nguồn nước hay nguồn sống cho nhân loại. Cũng vậy, trong Bà la môn giáo, linh thú gần gũi nhất với nước là rồng Makara.
Rồng Makara được mô tả có đầu voi, mình cá sấu và đuôi rắn, trở thành linh vật của thần Bảo tồn Vishnu và Thủy thần Varuna. Trong nghệ thuật thị giác, rồng Makara được cách điệu với hình tượng giống như con kình ngư há rộng mồm, gợi lên hình ảnh chiếc hàm của cá sấu, được bài trí những nơi trang trọng nhất, như trên góc mái tháp hoặc trước lối vào chính, một biểu trưng mang ý nghĩa tốt đẹp nhất nhằm bảo hộ cho ngôi đền trên nhiều phương diện.
Hình tượng rồng Makara trang trí trên các ngôi đền Shiva giáo mang những ý nghĩa sâu sắc. Khuôn mặt rồng Makara nhắc nhở các tín đồ trút bỏ cái ngã của chính mình trước khi bước vào đền. Rồng Makara sẽ xóa tan những điều tiêu cực vô hình đeo bám trên thân thể trần tục của mỗi tín đồ trước khi họ bước vào thế giới thiêng của thần linh.
Rồng Makara được bài trí những nơi trang trọng nhất của ngôi đền nhằm ngăn cản bùa chú của kẻ thù để không ảnh hưởng đến các vị thần được thờ cúng trong ngôi đền đó. Rồng Makara được tạo ra từ cơ thể của thần Shiva - vị thần của Hủy diệt và Tái tạo, cho nên tại những ngôi đền Shiva giáo, khi tín đồ gửi lời khấn nguyện đến linh thú này thì họ sẽ được bảo vệ khỏi những điều xấu xa và bất hạnh, không bị kẻ xấu hãm hại.
Rồng trong tôn giáo
Trong các tôn giáo chính ở châu Á, hình tượng rồng mang một ý nghĩa sâu sắc hơn cả trong Phật giáo Ấn Độ, có thể thấy trong nhiều kinh điển tiếng Phạn hoặc tiếng Pali. Kinh điển Pali nói rằng Naga là loài vật có hình dạng giống rắn nhưng nhiều khi cũng được xác định chính là rồng và thường được miêu tả là linh vật hộ trì cho ngọn núi thiêng Meru và Đức Phật lịch sử Thích-ca-mâu-ni. Vì thế, đức Phật Thích-ca thường được diễn tả ngồi trên một cái ngai có trang trí đầu rồng Makara.
Trong kinh điển Phật giáo Đông Á, rồng Makara được gọi là Ma-kiệt, nguyên là một loại thủy quái về sau được chư Phật giáo hóa đã trở thành con vật thánh thiện và hạnh nguyện độ trì Phật pháp. Rồng Ma-kiệt được miêu tả là “mắt như mặt trời, mặt trăng; mũi như núi lớn; miệng như núi lửa” thường hiện ra trong bão tố để hộ trì những tín giả hành hương bằng đường biển.
Trong nghệ thuật Đông Nam Á, hầu hết đền tháp đều được trang trí hình tượng Makara nhằm tôn vinh vẻ đẹp đồng thời bảo vệ sự thanh tịnh và mang lại sự phồn vinh cho ngôi đền.
Vì ngôi đền Bà la môn hay Phật giáo giữ vai trò là trung tâm tinh thần và vật chất của cộng đồng cho nên hình tượng rồng Makara xuất hiện trên ngôi đền nhằm mang lại những lợi ích thiết thực cho cộng đồng đó, như tạo nên sự thông thương hàng hóa và bảo vệ mùa màng nhất là tránh được nạn hạn hán mất mùa.
Rồng trong nghệ thuật Champa
Trong nghệ thuật tạo hình Champa, hình tượng rồng Makara sớm nhất được ghi nhận trên các đền thờ Bà la môn giáo tại thánh địa Mỹ Sơn. Trên đài thờ nổi tiếng Mỹ Sơn E1, những vòm cửa được chạm trổ cầu kỳ thể hiện mô típ rồng Makara - rắn Naga phối hợp nhau nhằm bảo vệ và tôn vinh hình tượng những ẩn sĩ khổ hạnh nơi chốn rừng sâu trong ngọn núi thiêng Mahaparvata (Hòn Đền), hành trì theo giáo phái Shiva khổ hạnh gọi là Pasupata phổ biến từ đầu thế kỷ 8.
Điều dễ nhận thấy trên các ngôi đền ở Mỹ Sơn và tại nhiều di tích đền tháp khác là có rất nhiều ô cửa hay tym-pan được tạo dáng hình mái vòm, trong đó hình tượng thần Thời gian hay Kala - một hóa thân của thần Shiva kết hợp với hai đầu Makara, biểu trưng cho sự cát tường nên được gọi là “Khuôn mặt vinh quang” hay Kirttimukha của hoàng gia.
Thế kỷ 12 - 13 là thời kỳ hưng thịnh nhất của Champa. Vị vua uy dũng nhất là Jaya Harivarman đã cho xây dựng nhiều đền đài tại thánh địa hoàng gia Mỹ Sơn cũng như trong khắp đất nước.
Ngài cũng tạo được mối quan hệ ngoại giao vững mạnh với các vương quốc láng giềng, đặc biệt là Java (Indonesia) và đế chế Khmer thời Angkor. Hình tượng rồng Makara có thể xem là một trong những tác phẩm tạo hình đặc sắc, giàu tính sáng tạo, phản ảnh sâu sắc tình hình kinh tế - văn hóa và vị thế của Champa trong các mối quan hệ ngoại giao rộng rãi xuyên suốt thời kỳ hưng thịnh này.
Vào thời kỳ nghệ thuật đó, những linh thú Makara mang dáng dấp một loại rồng truyền thống rất phổ biến trong nghệ thuật Đông Á. Và hình tượng này đã trở thành trào lưu nghệ thuật thời thượng của cư dân Đông Nam Á đương thời.
Cho đến ngày nay, hình tượng rồng Makara vẫn được trang trí phổ biến trên những đền thờ đạo Hindu ở Bali. May mắn thay, những phát hiện khảo cổ học gần đây cung cấp nhiều tác phẩm quý để tìm hiểu về nghệ thuật tạo hình trong giai đoạn này.
Trong đó, nổi bật là hình tượng rồng Makara được chế tác phổ biến gắn với các sản phẩm bằng gốm sứ cũng như trong nghệ thuật cung đình. Hình tượng rồng Makara đạt đến vẻ đẹp đỉnh cao khi chúng được chế tác bằng các loại hợp kim có kích thước lớn, chưa từng xuất hiện trong những thời kỳ nghệ thuật trước đó.