Như ta đây là…
(VHQN) - Cá tính, bản sắc con người và vùng đất Quảng Nam có gì riêng/chung trong bản sắc Việt Nam? Một câu hỏi thú vị, song không dễ lý giải hết ngọn nguồn và mô tả đầy đủ những biểu hiện. Nhưng lần theo dịch chuyển của dòng lịch sử, văn hóa qua bao thăng trầm và cuộc đời, để có thể diễn ra “như ta đây là…”.
Ở xứ Quảng ngày xưa vốn mê hát bội/hát bộ, ai cũng sẽ nhớ câu xướng bạch để giới thiệu tên tuổi, gốc gác nhân vật, bắt đầu “như ta đây là…”.
Như kiểu kinh điển, dẫn chuyện nhà soạn tuồng lỗi lạc Nguyễn Hiển Dĩnh đã có lúc khăn áo chỉnh tề ra trước công đường mà bạch: “Trì xu bách lý phi liên lộ/ Trường cửu thiên xuân chúc thánh triều/Quyền tri huyện Hà Đông/Ngã danh xưng Nguyễn Dĩnh”.
Sau câu tự bạch “ngã danh xưng”, người ta lại xem thêm cách kẻ mặt, bộ đi đứng thế nào mà bắt đầu nhận diện những ước lệ về bản sắc, tính cách, phẩm chất, cá tính của vai diễn.
Trong hát bộ/hát bội, nói như cố NSND Nguyễn Lai (quê Điện Phương, Điện Bàn, vốn là học trò trường Tuồng An Quán của cụ Nguyễn Hiển Dĩnh), rằng chỉ xem qua kiểu kẻ mặt đã thấy biểu trưng tính cách mà nhân vật đại diện.
Chẳng hạn, mặt trắng (diện mạo đẹp đẽ, tính cách trầm tĩnh), mặt đỏ (người trí dũng, chững chạc), mặt rằn (diện mạo xấu xí, tính cách nóng nảy), mặt tròng xéo đen (tướng phản, hai bên thái dương có vết đỏ là người nóng nảy; nếu tròng xéo đen nền đỏ thắm hay xanh là người vũ dũng), mặt mốc (nịnh), mặt lưỡi cày (người đoản hậu, nhát gan). Vậy sau câu “như ta đây là…” thì có thể trông mặt mà bắt hình dong đại khái về cá tính.
Lan man đôi chút thế, để mượn từ sân khấu hát bội mà nói đến chuyện trong sân khấu cuộc đời rộng lớn, người Quảng đi đâu cũng có thể tự giới thiệu “như ta đây là…” thế nào cho người ta nhận ra cá tính, bản sắc văn hóa của mình, sẽ cần tổng hợp nhiều góc cạnh.
Như giọng nói vốn lanh lảnh chim hót mà có lúc “ăn cục nói hòn”…
Như “căn tính” hay làm khôn, nói dốc, nói lái, nói ngược, hay cãi…
Như cách giao đãi chân mộc xù xì mà có khi tình thiệt đậm đà…
Cá tính là vậy nhưng còn tùy người theo biến dịch phong thủy thổ ngơi, chỗ đứng trong đời, nghề nghiệp, vị trí xã hội, mà biểu hiện đa dạng.
Là những vị quan, vị thầy cương trực, lúc dạy vua, lúc cãi vua dù có phải bị biếm, đi đày…
Là những người không chịu mãi chạy theo đường ray mặc định trên hành trình sáng tạo, mà luôn khao khát tìm tòi cái mới từ kinh doanh đến hoạt động nghệ thuật…
Là những nhà báo “trầm trầy trầm trật” vật vã con chữ, có khi cực đoan trong hành xử quyết liệt với nghề…
Trở về với nguồn cội xứ xở, những cá tính ấy ở con người, hòa trong bản sắc văn hóa vùng đất sau bao nhiêu được mất thăng trầm, đã dựng nên một xứ Quảng nhiều danh nhân, anh hùng, tuấn kiệt nhưng cũng nhiều trang đời bi tráng.
Từ 1306, Điện Bàn đã nhập vào Đại Việt sau đám cưới Huyền Trân công chúa, sau đến đất tơ lụa Duy Xuyên (420 năm), rồi hình thành Hội An thương cảng, kết nối Trường Giang vào xứ Hà Đông, Tam Kỳ, Núi Thành… Bức tranh đan xen văn hóa Champa - Đại Việt - Hoa - Nhật - phương Tây, đã đẫm đầy bản sắc danh xưng vùng “đất mở về phương Nam”.
Quảng Nam sẽ là gì trong thời hiện đại hóa và hội nhập? Văn hóa là căn cốt, là mục tiêu, động lực phát triển, nên để tiến tới trên con đường đổi mới sáng tạo lại rất cần nhận diện lại bản sắc văn hóa, cá tính.
Người Quảng trên hành trình vượt lên thử thách gian khó, anh dũng kiên cường tìm đường định vị phát triển cho hôm nay và mai sau, thì chuyện phát huy mặt tích cực của bản sắc và cá tính cần xiết bao!
Ở nơi nào cũng có thể giới thiệu “như ta đây là…”, như Hà Nội, Sài Gòn, xứ Nghệ, xứ Huế…, mà đây chỉ là cách dẫn chuyện riêng về xứ Quảng trong một chuyên đề trên tờ Văn hóa Quảng Nam, nhằm góp phần chung vào bức dư đồ Tổ quốc thêm phong phú.
Hội nhập và phát triển sẽ cần trả lời những câu hỏi phổ quát bạn tên gì, từ đâu đến. Từ nền tảng bản sắc văn hóa truyền thống có thể tự hào (nhưng không cao ngạo) rằng, như ta đây… Quảng Nam, để rồi đi tới tương lai tìm chỗ đứng thế nào cho đẹp, sẽ cần tâm thế tiếp nhận có chọn lọc những điều hay.