Thần rắn trên sông mẹ Thu Bồn
(Xuân Ất Tỵ) - Người Việt khi tiếp cận môi trường sông nước, đã thiêng hóa thành hệ thủy thần giúp bảo trợ cư dân, như thần rắn trên sông, ông Hà Bá vùng đầm phá và Long Vương vùng biển. Đặc biệt trong hệ thần rắn, nổi bật dạng thức Ông Cụt Ông Dài ở xứ Huế, Tam vị Thủy tướng ở xứ Quảng (thuần Việt) và thần rắn Naga 7 đầu được Việt hóa thành Bà Chiêm Sơn.
Tín ngưỡng thờ thủy thần
Rắn thần Naga 7 đầu là biểu tượng của thần nước khởi nguyên trong hành trình sáng tạo vũ trụ, là Đại dương mà 9 vòng quấn quanh quả cầu thế giới, vòng 10 làm nền. Đó là thần của mọi loại nước trên mặt đất hay trên không, được biểu tượng hóa thành Sông Mẹ - Sông Thần.
Tín ngưỡng thờ thủy thần của cư dân lúa nước nổi bật với các loài rắn, rùa, thuồng luồng, đỉnh cao là thần Kim quy, rồi đến rồng với nhiều hóa thân (giao, cù, nghê, bồ lao…). Ảnh hưởng Ấn Độ hóa từ phương Nam, Naga là vị thần rắn thần thoại, với nhiều hình dáng kỳ dị người - rắn, hay người - thần thánh.
Naga trong Phật giáo Tây Tạng giúp bảo vệ kinh Phật để con người tiếp nhận. Naga 7 đầu xuất hiện phổ biến ở đền Angkor Thom. Với người Khmer, Naga là biểu tượng của cầu vồng - cầu thần diệu, lối vào xứ sở thần linh. Ở Ấn Độ, rắn luôn bảo vệ đức Phật đến khi ngài nhập Niết bàn, để cho Phật tử chiêm bái.
Naga được Hindu giáo coi là linh hồn của tự nhiên, vị thần bảo trợ nguồn nước - kho báu, mang mưa đến cho vạn vật tốt tươi lẫn lũ lụt, hạn hán.
Theo Mật tông, rắn Kundalini cuộn khúc ở chân cột sống, trên luân xa của trạng thái ngủ, dùng miệng ngậm bít đầu dương vật; khi thức dậy, rắn rít lên và thân thể cứng lại, liên tiếp leo lên các luân xa, dục năng dâng lên, sự sống tái hiện.
Về vũ trụ vĩ mô, Kundalini có hóa thân là rắn Ananta, cuộn vòng quấn lấy gốc của trục thế gian. Được gắn với Vishnu và Shiva, Ananta biểu trưng cho sự phát triển, sự tiêu hao năng lượng có tính chu kỳ, nhưng để bảo vệ thiên sứ, nâng và bảo đảm thế giới ổn định.
Ngôi nhà là trung tâm nên khi dựng nhà, người Ấn Độ đóng cọc vào đầu rắn Naga dưới đất, ở nơi mà thầy địa lý xác định. Chức năng cõng thế giới là của rắn, về sau thay thế bởi voi, bò đực, rùa, cá sấu…, nên trong tiếng Phạn, Naga là voi và cũng là rắn.
Nhiều khi, nó chỉ được biểu hiện bằng cái mõm, ở đầu một thân rắn, hoặc được một con rắn nâng lên…, để biểu hiện phương diện phàm trần, phổ biến với tính hung hăng, sức mạnh hiển lộ của vị thần bóng tối vĩ đại.
Cặp đôi Naga trong nghệ thuật tạo hình Hindu giáo thường thể hiện phần đuôi quấn vào nhau thành biểu thức dây thắt nút, đỉnh cao với chữ “Vạn” trong nghệ thuật Phật giáo. Không chỉ là hiện thân của thần Shiva hay vị thần bảo vệ đức Phật, Naga còn là biểu tượng, vị thần bảo vệ núi thiêng Meru trước kẻ thù đột nhập, quấy phá.
Kết nối đời sống văn hóa tâm linh
Trong hệ thống rắn thần nhiều đầu số lẻ, Naga 7 đầu là biểu tượng quyền năng, sức mạnh to lớn, đem lại nguồn sống hạnh phúc, bảo vệ con người trước nạn thủy tai.
Phổ biến trong văn hóa Khmer là hình ảnh thần nằm cuộn thân làm bảo tọa cho đức Phật ngồi nhập định bên sông, vươn cao 7 đầu làm tán bảo hộ ngài trước ma vương. Dạng thức này có thể bắt nguồn từ huyền thoại Bà la môn bởi thần Vishnu nằm ngủ trên mình rắn thần Naga. Nhờ sức mạnh thần thông đó, Naga 7 đầu là hộ pháp đắc lực của đức Phật Thích Ca Mâu Ni.
Tam vị Thủy tướng giúp kết nối trục thiêng núi Chúa - sông Thu Bồn - Cù Lao Chàm. Theo “Đại Nam nhất thống chí” thời Nguyễn, ven sông Thu Bồn có Ấn Sơn (núi Chúa) bởi sự hiện diện bao trùm của Bà Chúa Ngọc; Cù Lao Chàm có các đền Phục Ba tướng quân, Tứ Dương hầu và Bích Tiên; cũng có thuyết nói là các đền Cao Các Đại Vương, Phục Ba tướng quân và Bô Bô đại vương...
Tín ngưỡng thờ thủy thần là mạch nguồn kết nối đời sống văn hóa tâm linh xứ Quảng. Theo dòng Thu Bồn, từ Ái Nghĩa về Thanh Hà, ra Cù Lao Chàm có Tam vị Thủy tướng, là ba thần rắn, được thiêng hóa, nhân hóa rất đặc trưng.
Tục thờ rắn ở Thu Bồn được Việt hóa qua tài liệu Kê khai sự tích về Tam vị Thủy Tướng thời Tự Đức (1867), trong “Quảng Nam tỉnh tạp biên”. Xứ Cổ Na ở bàu Châu Lân, xã Ái Nghĩa có một ngôi miếu linh thiêng, miếu thờ Tam vị Thủy tướng, có chức năng chế ngự sóng biển, Phục Ba chính là thần rắn, chứ chưa hẳn là thờ thần Mã Viện.
Thần rắn trong hệ thủy thần rất quan trọng với vấn đề an dân trước khi ra biển, đúng thông điệp và sứ mệnh Phục Ba. Thần rắn Naga 7 đầu là dấu tích rõ nét của một ngôi chùa Phật giáo Champa đã được Việt hóa thành Bà Chiêm Sơn với nhiều nét đặc trưng trong thiết trí thờ tự, nghi lễ và phẩm vật cúng tế, làm nên lễ hội Bà Chiêm Sơn (Duy Xuyên) thiêng liêng. Quá trình tiếp xúc, giao lưu văn hóa giữa các cộng đồng cư dân ở miền Trung đã làm nên những di sản văn hóa độc đáo, nổi bật tư tưởng và nhu cầu an dân sâu sắc, thiết thực của tiền nhân.