Bảo tàng nhiếp ảnh, tại sao không?

Kỷ niệm 66 năm ngày truyền thống nhiếp ảnh Việt Nam (15.3.1953 - 2019); 180 năm ngày ra đời nhiếp ảnh (17.1.1839 - 2019), có rất nhiều hoạt động để tôn vinh bộ môn nghệ thuật này. Nhiếp ảnh đến nay đã trở thành phương tiện thiết yếu phục vụ cuộc sống con người. Con người đã tạo ra kho tàng tác phẩm ảnh đồ sộ, được lưu giữ và phổ biến dưới nhiều hình thức.

Phạm Phú Thứ người Việt Nam đầu tiên biết đến kỹ thuật chụp ảnh vào năm 1863. Ảnh: Tư liệu

Những bức ảnh có giá trị về tư liệu, lịch sử, nghệ thuật và những hiện vật liên quan cần được lưu giữ, bảo quản, trưng bày tại bảo tàng nhiếp ảnh. Quảng Nam với truyền thống và thành tựu của ngành nhiếp ảnh, đã đến lúc cần có một bảo tàng riêng cho loại hình nghệ thuật này.

Duyên lành với nhiếp ảnh

Quảng Nam là vùng đất “có duyên” với nhiếp ảnh. Vào năm 1845, dưới thời vua Thiệu Trị, do những tình cờ của lịch sử, đã có hai bức ảnh đầu tiên của nhiếp ảnh gia người Pháp Alphonse Jules Itier chụp ở xứ Quảng và cũng là lần đầu tiên ở Việt Nam, được công bố. Alphonse Jules Itier lúc đó là phóng viên được cử đi theo phái đoàn Pháp sang Trung Hoa ghi hình sự kiện ký hiệp ước Hoàng Phố giữa Pháp và Trung Hoa. Trên đường trở về, tàu L’Alemène đã ghé bến Tiên Sa, Đà Nẵng. Lúc tàu cập cảng, Alphonse Jules Itier đã tranh thủ lên bờ chụp được vài bức ảnh. Đó là bức ảnh “Đồn binh Non Nay”, có tài liệu gọi là “Đồn Hai”, chụp vào ngày 31.5.1845. Alphonse Jules Itier còn chụp bức ảnh liên quân Pháp - Tây Ban Nha trên tàu chiến, chuẩn bị mở đầu cho đợt tấn công vào bán đảo Sơn Trà. Những bức ảnh này hiện được lưu giữ và trưng bày ở Bảo tàng Nhiếp ảnh Pháp, đánh dấu những bước phát triển đầu tiên của nghệ thuật nhiếp ảnh thế giới và nhiếp ảnh Việt Nam.

Vào năm 1863, Phạm Phú Thứ (1821 - 1882) và một số quan lại của triều Nguyễn tham gia đoàn đi sứ là những người đầu tiên được tiếp cận với kỹ thuật nhiếp ảnh và được người Pháp chụp hình, để lại những bức ảnh tư liệu giá trị về chân dung, phẩm phục của họ. Ảnh được chụp trên kính ảnh có tráng chất cảm quang. Phạm Phú Thứ kể lại rất chi tiết trong Tây hành nhật ký. Sự kiện này đã để lại đời sau những bức ảnh lịch sử quý giá. Ngoài bức ảnh chụp chân dung từng người, đáng chú ý là bức ảnh chụp chung đoàn đi sứ, gồm nhiều người, trong đó có Phan Thanh Giản - Chánh sứ, Phạm Phú Thứ - Phó sứ.

Xứ Quảng là vùng đất giàu di sản văn hóa, thiên nhiên tươi đẹp, con người thuần hậu nên luôn thu hút các nhà nhiếp ảnh sáng tác với nhiều thể tài khác nhau. A.Pelissier - nhà nhiếp ảnh người Pháp có nhiều bức ảnh về Đà Nẵng. Pelissier cũng là người tham gia in ấn, xuất bản bưu thiếp. Mặc dù không thống kê có bao nhiêu loạt ảnh bưu thiếp, nhưng địa chỉ nhà xuất bản đóng tại Đà Nẵng (Tourane), được lưu hành và bán bưu ảnh trên thị trường trong dịp đấu xảo tại Marseille 1906. Ông đã chụp và xuất bản những tấm bưu thiếp mô tả cảnh xây dựng tuyến đường sắt Đà Nẵng - Huế, những cảnh bãi biển miền Trung... Ga Đà Nẵng, đường ray xe lửa và ga phụ chạy dọc sông Hàn và nhiều hình ảnh về  tàu lửa từ Đà Nẵng đi Huế. Trong hình ảnh thấy rõ những nhân viên hỏa xa đang tất bật cho chuyến khởi hành, thị dân Đà Nẵng đi chân đất, nam nữ đều đội nón lá có vành rộng... Hình ảnh những ngư dân đánh cá ở làng chài, trông rất khỏe mạnh, vạm vỡ và sạm nắng. Hình ảnh những đứa trẻ trần truồng chơi trên vùng cát dưới chân núi Sơn Trà xưa. Núi Ngũ Hành Sơn (ảnh chụp cách đây ngót 100 năm) với quang cảnh chùa cổ Tam Thai. Những bức ảnh đầu tiên về Viện Bảo tàng Chàm, được thành lập vào năm 1919.

Bức ảnh Tát nước của Trương Trừng được in trên tờ giấy bạc Đông Dương.

Các nhà nhiếp ảnh khác cũng có những bộ ảnh giá trị về xứ Quảng như hình ảnh ghe bầu Quảng Nam, bờ biển, rừng thông Đà Nẵng, di tích Hải Vân quan... Trong số đó phải kể đến bộ ảnh của Jean-Yves Claeys chụp cảnh ghe thuyền đánh cá tại vịnh Đà Nẵng, nghề nung vôi ở Hội An... vào những năm 1938 - 1947. Bộ sưu tập ảnh màu quý giá về Việt Nam của Bảo tàng Albert Kahn (Pháp) cũng có những bức ảnh chụp tại Hội An, do nhà nhiếp ảnh Leon Busy bấm máy. Chùa Cầu ngày xưa cũng là nơi “tốn phim” của các nhiếp ảnh gia và bằng bưu ảnh, họ đã gửi lại cho hậu thế những bức ảnh đẹp để có cái nhìn đối sánh giữa hôm nay và quá khứ.

Quảng Nam là nơi có bề dày về hoạt động nhiếp ảnh, với nhiều tên tuổi lớn... Bức ảnh “Tát nước” của Trương Trừng, từng đoạt Giải Nhất cuộc thi ảnh do Toàn quyền Đông Dương tổ chức năm 1940. Tác phẩm này được in trên tờ giấy bạc Đông Dương. Tác phẩm “Mầm non kiến tạo”, ảnh Huỳnh Sỏ được đánh giá cao và được chọn triển lãm tại Nhật năm 1959. Hứa Văn Bân - một trong những nghệ sĩ nhiếp ảnh đầu tiên của Quảng Nam được Liên đoàn Nhiếp ảnh nghệ thuật quốc tế phong tước hiệu A.FIAP từ năm 1971. Ông còn được phong tặng nhiều tước hiệu như: Nghệ sĩ Hội Nhiếp ảnh Tinh Võ, A.APA, Chợ Lớn (1970), Trung đẳng hội viên của Hội Ảnh nghệ thuật Việt Nam, Sài Gòn (1972). Nhà nhiếp ảnh lão thành Vĩnh Tân đang sở hữu bộ ảnh quý giá về Hội An xa xưa mà bất cứ nhà nghiên cứu, sưu tầm về Hội An nào cũng cần phải tra cứu, tham khảo để có cái nhìn so sánh về Hội An xưa và nay. Thế hệ nhiếp ảnh đương đại ở Quảng Nam cũng tiếp tục phát huy truyền thống nhiếp ảnh của quê hương, nhiều người sớm có thành tựu, danh tiếng về nhiếp ảnh trong nước và quốc tế.

Xứng đáng có một bảo tàng ảnh

Di sản ảnh quá khứ và hình ảnh hôm nay luôn mang những giá trị to lớn. Những bức ảnh xưa cũ, bản thân nó là một loại “hiện vật” quan trọng trong các bảo tàng. Tại bảo tàng thường có nhiều sưu tập ảnh với bộ hồ sơ ảnh (photographic log) rõ ràng. Ở khâu trưng bày, đôi khi ảnh còn hấp dẫn công chúng hơn cả hiện vật thật. Đơn giản vì ảnh có thông tin, có hồn và có cảm xúc. Cho đến nay các bảo tàng trên thế giới đều coi ảnh là bộ sưu tập có giá trị của quốc gia, thậm chí của nhân loại. Các bảo tàng sử dụng ảnh chụp tại một địa điểm nào đó vào các thời điểm khác nhau để tái hiện một sự kiện lịch sử.

Bức ảnh Đồn binh Non Nay chụp vào năm 1845.

Với bề dày truyền thống và thành tích của nhiếp ảnh Quảng Nam, đã đến lúc các cơ quan như bảo tàng, nhà lưu niệm, nhà truyền thống trong tỉnh cần tổ chức nghiên cứu, sưu tầm ảnh tư liệu từ nhiều nguồn khác nhau góp phần bảo tồn, phát huy di sản ảnh. Cần xây dựng cơ sở dữ liệu (database) mở để phổ biến trong công chúng. Trung tâm Bảo tồn di sản di tích Hội An gần đây đã phát động cuộc sưu tầm ảnh lưu niệm trong dân chúng, hiến tặng của du khách những ảnh tư liệu có giá trị liên quan đến Hội An xưa và đã cho ra đời tập sách ảnh “Hội An ngày ấy”. Những bức ảnh về Hội An xưa còn được in phóng lớn để trưng bày tại các di tích như Chùa Cầu, nhà cổ, nhà hàng, khách sạn. Di sản ảnh chẳng những có giá trị trong hoạt động bảo tàng mà còn là “báu vật” trong công tác bảo tồn. Những thông tin, chi tiết trên một bức ảnh xưa có thể mang lại những hữu ích trong công tác bảo tồn, trùng tu, gia cố các di sản bị xuống cấp, hư hỏng. Gần đây, khi trùng tu di tích cổng tam quan Chùa Bà Mụ ở Hội An, những người làm công tác trùng tu cũng đã dựa vào những bức ảnh đang lưu trữ tại Viện Viễn Đông bác cổ.

Hội An, với thế mạnh của mình là một nơi lý tưởng cho hoạt động sáng tác, giao lưu về nhiếp ảnh, có thể xem xét thành lập một bảo tàng chuyên đề về nhiếp ảnh. Trước mắt, bảo tàng này có thể thuộc hệ thống các bảo tàng chuyên đề đã có trong khu phố cổ... Ở đây người tham quan được thưởng lãm những bức ảnh xưa và nay, tiếp cận những cuốn sách quý về nhiếp ảnh, nhìn lại những phương tiện chụp ảnh, in phóng ảnh “đồ cổ”, tôn vinh nhiếp ảnh gia nổi tiếng, hội thảo về nhiếp ảnh, nơi đón nhận và phổ biến di sản ảnh do các cá nhân, tổ chức hiến tặng... Nếu làm được như vậy, chắc chắn Hội An sẽ có thêm địa chỉ hấp dẫn thu hút khách tham quan du lịch, học tập, nghiên cứu về nhiếp ảnh và các lĩnh vực liên quan. Đây cũng là bước khởi đầu để tiến tới thành lập bảo tàng mỹ thuật và nhiếp ảnh của xứ Quảng trong tương lai. Bảo tàng Quảng Nam cũng cần sớm hình thành bộ phận chuyên trách về bảo tàng ảnh, chuyên sưu tầm, nghiên cứu, trưng bày di sản ảnh và các hiện vật liên quan đến nhiếp ảnh xứ Quảng.

TẤN VỊNH