Bảo vệ cồn bãi: Chìa khóa mở vào tương lai

Khu dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm - Hội An dựa trên nền tảng những giá trị tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên nhân văn của vùng hạ lưu sông Thu Bồn trong mối gắn kết mật thiết với đô thị cổ Hội An.

Sự tác động làm biến dạng hệ thống cồn bãi tự nhiên đang gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường sinh thái.

Theo ông Lê Ngọc Thảo - Trưởng ban thư ký Khu dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm - Hội An, sự tồn tại của hệ thống cồn bãi tự nhiên không chỉ là yếu tố duy trì mối liên kết sinh thái giữa các sinh cảnh, ổn định địa hình mà còn giữ vai trò then chốt, quyết định sự thành bại trong chiến lược xây dựng Hội An theo định hướng sinh thái – văn hóa – du lịch. Ông Thảo cho biết:

Có thể gọi văn hóa Hội An là văn hóa cồn bàu. Với diện tích khá khiêm tốn vào khoảng 61km2 nhưng địa hình, địa mạo Hội An hết sức đa dạng với hệ thống cồn - bàu, vùng cửa sông - ven biển, vừa bị chia cắt bởi hệ thống nhiều sông rạch, vừa có dải bờ biển với nhiều bãi tắm đẹp; có biển, có đảo với núi, rừng nguyên sinh Cù Lao Chàm gắn với vùng bờ biển, rừng ngập mặn, vùng đất ngập nước hạ lưu và có sự liên kết sinh thái với cả hệ thống lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn.

Hệ thống cồn, bàu đa dạng với những dải cát dài ở Cẩm An, Cửa Đại. Phần hạ lưu sông Thu Bồn đi qua Hội An được chia cắt thành nhiều nhánh nhỏ với nhiều tên gọi tại địa phương khác nhau như sông Hoài, sông Cổ Cò, sông Đế Võng, sông Đình tạo nên hệ thống cồn bàu liên tục xen kẽ nhau như Bàu Tràm, Bàu Súng, Bàu Rêu, Bàu Sấu, Bàu Ốc, Cồn Phi, Cồn Giác, Bãi Bà Mau, Cồn Bắp, hệ cồn nổi Cẩm Nam (cồn hến), cồn Ba Xã, Cồn Ông Hơi, Cồn Thuận Tình... Theo kết quả khảo cổ học cho thấy: các cư dân cổ của các thời kỳ văn hóa đều dựa vào cồn - bàu ven sông để cư trú, sinh sống. Vì thế, các nhà khoa học gọi văn hóa Hội An là văn hóa Cồn Bàu.   

- Thưa ông, hệ thống cồn bãi tự nhiên có vai trò thế nào với hệ sinh thái?

Hệ thống cồn bãi tự nhiên có vai trò quyết định các hệ sinh thái thủy sinh. Đây là sinh cảnh vô cùng quan trọng đối với các loài thủy hải sản. Thảm cỏ biển, rong biển chính là phần không gian được hình thành kéo theo của hệ thống cồn bãi tự nhiên tại các con sông và vùng ven biển. Hay nói cách khác, địa hình và các hệ sinh thái có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Theo điều tra trong khu sinh quyển đã xác định được 1.653 loài sinh vật sinh sống trong các hệ sinh thái rạn san hô, thảm cỏ biển, rong biển, vùng triều bờ đá, rừng dừa nước, các cồn bãi tự nhiên và các sinh cảnh khác. Và quan trọng là đã chỉ ra được mối liên kết sinh thái, liên kết quần thể giữa các sinh cảnh và hệ sinh thái khác nhau trong phạm vi khu sinh quyển và trong đó, sự tồn tại và tương tác của hệ thống cồn bãi tự nhiên tại các con sông, ven biển là hết sức quan trọng, quyết định đến sự duy trì hành lang đa dạng sinh học cho cả vùng ven biển Nam Trung bộ.

- Việc khai thác mạnh tài nguyên tại vùng cửa sông ven bờ, đặc biệt là hệ thống cồn bãi trên sông, các doi cát ven biển có ảnh hưởng như thế nào, thưa ông?

Trong tự nhiên, vạn vật biến đổi không ngừng nhưng giữa chúng luôn tồn tại một sự cân bằng. Sự biến đổi liên tục về hình thái, sự thay đổi diện mạo của hệ thống cồn bãi tự nhiên là một minh chứng cho quá trình “thiết lập cân bằng mới” khi có sự tác động hay thay đổi. Như vậy, mọi sự tác động vào hệ thống này đều có ảnh hưởng toàn diện đến sinh cảnh, các hệ sinh thái và nguồn tài nguyên thiên nhiên toàn khu vực. Hệ thống cồn bãi tự nhiên sở hữu những giá trị vô cùng quan trọng, tuy nhiên hầu hết khu vực này đã và sẽ nằm trong vùng dự án. Điều chắc chắn rằng khi các dự án bắt đầu thi công và đi vào hoạt động, tính “hoang sơ” vốn dĩ rất quý sẽ dần bị thay thế bởi sự náo nhiệt của con người. Địa hình cồn bãi bị biến động thì các điều kiện khí hậu cũng thay đổi theo, dẫn đến thay đổi dòng chảy và chất lượng nguồn nước. Một khi cả địa hình, khí hậu, thủy văn thay đổi, lớp thổ nhưỡng cũng thay đổi thì lớp phủ sinh vật cũng thay đổi theo. Khi làm thay đổi lớp phủ sinh vật sẽ tác động đến chế độ thổ nhưỡng, thay đổi trầm tích bề mặt, dưới tác động của các yếu tố động lực sẽ làm tăng khả năng biến động địa hình.

Vùng cửa sông Thu Bồn là một điển hình rất rõ nét về quá trình tác động, ảnh hưởng của địa hình, địa mạo đến các hệ sinh thái, sự thay đổi dòng chảy, diễn thế tài nguyên và đặc biệt là quá trình bồi tụ cửa sông và xói lở bờ biển. Các yếu tố tự nhiên và con người đã làm mất bãi biển, mất cảnh quan du lịch và mất nơi sinh cư của nhiều loài sinh vật. Và điều đặc biệt là vòng đời của đa số loài thủy sản có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến sự tồn tại và diễn thế của hệ thống cồn bãi tự nhiên.

Hiện tại, thành phố điều chỉnh quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội nhưng vẫn đang thiếu quy hoạch cảnh quan, không gian và đặc biệt là quy hoạch quản lý sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên nhân văn của khu sinh quyển. Chính từ việc thiếu dữ liệu khoa học về lượng hóa giá trị kinh tế các hệ sinh thái trong đó có hệ thống cồn bãi tự nhiên, dự báo về sự đánh đổi sinh thái, dẫn tới lúng túng trong phân tích, đánh giá hiệu quả của các dự án và cơ chế quản lý sử dụng hiệu quả tài nguyên trong bối cảnh và điều kiện đặc trưng của Hội An.

- Vì sao ông cho rằng “bảo vệ cồn bãi tự nhiên là chìa khóa mở vào tương lai”?

Vai trò sinh thái của hệ thống cồn bãi tự nhiên và những mối liên kết giữa các khu vực đã được xác định. Sự tiếp tục tác động và can thiệp vào hệ thống cấu trúc tự nhiên này ở mức độ như thế nào, quy mô và tính chất ra sao vẫn đang là mối quan tâm lớn. Theo tôi, cần nhanh chóng phân tích vai trò của hệ thống cồn bãi tự nhiên trong chuỗi vai trò về kiến tạo địa chất, địa hình, địa mạo, vai trò sinh thái theo các quy luật tự nhiên. Lượng hóa giá trị kinh tế các hệ sinh thái (Ecosystem evaluation) quan trọng như rạn san hô, thảm cỏ biển, thảm rong biển, rừng dừa nước, rừng nguyên sinh Cù Lao Chàm và hệ thống cồn bãi tự nhiên trên các con sông và bãi biển. Tiến hành nhanh việc quy hoạch không gian biển (Marine Spatial Planning), trong đó lấy trọng tâm là các cồn bãi tự nhiên trên sông, các doi cát ven biển. Thu hút sự tham gia tự nguyện và có trách nhiệm của toàn xã hội để bảo vệ môi trường, tài nguyên thiên nhiên nói chung và hệ thống cồn bãi tự nhiên nói riêng để tạo nên một sự đồng thuận cao nhất trong việc quyết định tương lai của khu sinh quyển và TP.Hội An.

Chúng ta cần xem xét, đánh giá quá trình ứng xử của con người đối với tự nhiên và dự báo những hệ lụy liên quan có thể xảy ra đối với hệ thống cồn bãi tự nhiên trên nhiều phương diện: thủy động học dòng chảy; khả năng ổn định địa chất bờ sông, bờ biển; tạo nền tảng cho các hệ sinh thái thủy sinh phát triển; chức năng kiểm soát ô nhiễm; duy trì tính đa dạng sinh học, phát triển nguồn lợi thủy sản và các chức năng liên kết sinh thái... để chúng có phát huy vai trò của mình theo các quy luật tự nhiên. Bất cứ sự can thiệp một cách “hỗn xược” nào của con người vào tự nhiên cũng sẽ mang lại những hậu quả nặng nề.

- Xin cảm ơn ông!

TRƯƠNG TÂM THƯ (thực hiện)