Bếp lửa của người Bh'noong

Trên vùng cao Phước Sơn, bếp đã tồn tại với đồng bào dân tộc Bh’noong để họ nấu nướng, phục vụ cho nhu cầu sinh hoạt trong gia đình mà họ còn có tục thờ bếp lửa và nó ăn sâu vào tiềm thức, gắn với họ như máu thịt...

Già làng Hồ Văn Xuyên cùng gia đình bên bếp lửa của gia đình mình ở thôn 3, xã Phước Công, huyện Phước Sơn. Ảnh: N.V.S

Theo già làng Hồ Văn Xuyên (73 tuổi), dân tộc Bh’noong hiện ở thôn 3, xã Phước Công, huyện Phước Sơn, theo quan niệm của người Bh’noong, khi ngôi nhà sàn được làm xong, việc đầu tiên là rước thần lửa về nhà sàn của gia đình. Lửa được sinh ra từ đá nên trước khi về nhà mới phải lên núi cao chọn một hòn đá ở nơi con người chưa từng giẫm chân vào. Sau khi chọn được hòn đá ưng ý, đồng bào mang về đặt ngay bên cạnh bếp để cúng thần lửa. Bếp lửa vừa là chỗ đun nấu vừa hong khô lương thực bảo quản trên bếp mà còn để xua đuổi tà ma, đề phòng thú dữ và cầu mong sự may mắn, làm ăn thuận lợi... Hòn đá thiêng này chính là nơi trú ngụ của vị thần bếp lửa trong nhà. Người Bh’noong luôn tin tưởng vị thần này sẽ giữ cho ngọn lửa không bao giờ tắt và mang lại may mắn và hạnh phúc cho gia đình.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, trước đây mọi sinh hoạt của người Bh’noong đều ở quanh bếp lửa từ việc ăn uống đến tiếp khách, chỉ trừ lúc đi ngủ và đi nương rẫy còn lúc nào cũng ngồi bên bếp lửa. Theo tập tục truyền thống của đồng bào Bh’noong (một tộc người thuộc nhóm địa phương Giẻ Triêng), việc chăm sóc bếp lửa chủ yếu là do phụ nữ đảm nhiệm. Đối với người Bh’noong, bếp không chỉ là nơi nấu chín thức ăn mà còn thể hiện đức hạnh của người phụ nữ. Vào mỗi buổi sáng, việc đầu tiên của phụ nữ Bh’noong là nhóm lửa đun nước cho cả nhà rửa mặt, và đổ nước vào ống nứa đem đi rừng và làm rẫy. Những ngày đầu năm mới, ngày lễ tết việc thắp lửa cũng thể hiện sự biết ơn vị thần bếp, lòng thành kính đối với tổ tiên. Không gian bếp cũng là nơi những người phụ nữ trong nhà trò chuyện, bàn tính chuyện làm ăn chăn nuôi, trồng trọt, dạy con cái dệt vải, làm gốm...

Bếp của người Bh’noong rất quan trọng và hòn đá là biểu tượng của thần bếp. Trong mắt người Bh’noong, lửa rất hiền hòa và mang tính nữ bởi ngày xưa chỉ có phụ nữ mới được chăm sóc thần bếp lửa này. “Cứ đến ngày đầu năm mới, bao giờ người phụ nữ trong nhà cũng cho vị thần đá này uống ít rượu cần, ăn bánh và thịt khô” - già làng Hồ Văn Xuyên chia sẻ.

Với quan niệm như vậy, mỗi khi dựng ngôi nhà sàn mới, chủ nhà bao giờ cũng lo ché rượu cần thật ngon, vài con gà, có khi có con heo để dâng cúng bàn thờ tổ tiên, thần bếp lửa và mời bà con, họ hàng đến chung vui. Không chỉ vậy, mỗi dịp lễ tết đồng bào Bh’noong còn làm bánh thờ cúng tổ tiên và thần bếp lửa để tỏ lòng biết ơn vì mang đến sự linh thiêng, ấm áp cho ngôi nhà. Chính bởi vậy, bếp của người Bh’noong là không gian linh thiêng và thường gắn với nhiều tập tục kiêng kỵ.

Đối với đồng bào người Bh’noong, ngoài nấu chín thức ăn thì bếp lửa còn là nơi để tiếp khách, là nơi thiêng liêng thờ thần bếp. Chính vì vậy, có rất nhiều điều kiêng kỵ liên quan đến bếp lửa, ngồi cạnh bếp lửa sưởi không được đặt chân lên hoặc xê dịch hòn đá vì theo quan niệm của người Bh’noong, đây là nơi trú ngụ của thần lửa. Các thế hệ đồng bào Bh’noong đều dặn nhau, khi đặt quai nồi lên bếp thì phải đặt theo chiều dọc của ngôi nhà khi đun nấu.

Già làng Hồ Văn Xuyên cho biết thêm: Một điều kiêng kỵ khác của người Bh’noong, là khi đưa củi vào bếp không đưa ngọn vào trước vì họ quan niệm, làm như vậy sẽ khiến con gái của gia chủ ngôi nhà đó sinh ngược. Việc làm bếp lửa cũng phải thật chu toàn, cẩn thận không để phạm đến thần linh, gia chủ phải chọn được ngày lành tháng tốt để tiến hành làm bếp. Thông thường, các ngày lẻ tháng chẵn và ngày chẵn tháng lẻ theo lịch Bh’noong đều là các ngày có thể đắp bếp hoặc tu sửa vì họ cho rằng những ngày đó thần bếp sẽ về chầu trời. Để đắp bếp, phải chọn loại đất sét màu vàng mịn, đất mà có lẫn sỏi thì khi đốt lửa hay bị nứt bếp do đá nổ. Có làm cầu kỳ như vậy bếp mới không tốn củi và dùng được lâu dài, mới mong thần bếp phù hộ gia đình con cháu mạnh khỏe, ấm no. Kiến trúc bếp lửa của người Bh’noong rất tiện trong sinh hoạt mà nó là một nét văn hóa riêng của Bh’noong có từ lâu đời…

NGUYỄN VĂN SƠN