Câu chuyện ngành in Việt

Nhiều người cho rằng thời hoàng kim của ngành công nghiệp in đã không còn nữa với sự xuất hiện của internet, viễn thông di động và các dịch vụ giá trị gia tăng khác... Từ cách in mộc bản, đá, xoa xoa đến ứng dụng kỹ thuật số là một quãng đường đáng nhớ trong lịch sử nghề in ở nước ta.

In báo Quảng Nam tại Công ty In - Phát hành sách và thiết bị trường học Quảng Nam. Ảnh: ANH TUẤN

Đi tìm tổ nghề

Trước khi có in typo, việc in ấn trên bảng khắc gỗ truyền thống vẫn giữ vai trò chính. Một trong những địa điểm in khắc gỗ ở Sài Gòn lúc đó là Xóm Dầu (Phụng Du phường). Cuốn Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu in chữ Nôm năm 1865 tại Sài Gòn hiện vẫn còn. Đây là một trong số ít cuốn sách hiếm in khắc gỗ cuối cùng ở Nam Bộ.

In từ bản khắc chữ trên gỗ, kể cả những châu bản nhà Nguyễn hiện còn lưu giữ khiến chúng ta liên tưởng đến lịch sử nghề in và tự hỏi những vị tổ đầu tiên ở Việt Nam là ai? Cuốn sách đầu tiên được in ở Việt Nam là sách gì?   

Không phải đến khi có chữ Quốc ngữ nghề in ở nước ta mới xuất hiện. Nghề này đã xuất hiện từ thời nhà Lý, nhà Trần với kỹ thuật khắc gỗ và nhu cầu phổ biến các loại kinh sách Phật giáo… Theo giáo sư Vũ Văn Mẫu (Tinh thần Phật giáo và khoa học xã hội - Tạp chí Tư Tưởng số 3, tháng 8.1969): Năm 1295 vua Trần Anh Tông đã cho khắc in Đại Tạng kinh do sứ thần Trung Quốc tặng. Bốn năm sau, hai cuốn sách khác cũng được khắc in là Phật giáo pháp sự đại trường tân văn và  Công văn cách thức cũng dưới triều vua Trần Anh Tông.

Giáo sư Vũ Văn Mẫu cũng đã dẫn một tư liệu khác (sách Thiền uyển tập anh) cho rằng sư Tín Lộ (cuối đời nhà Lý) trụ trì chùa Không Lộ, mất năm 1190 (không rõ năm sinh) là con một gia đình nhiều đời làm nghề khắc văn in chính là tổ nghề in ở nước ta. Theo Đại Việt Sử ký toàn thư: “Ngày đầu tháng 2, năm Hưng Long thứ 2 (1295), sứ thần nhà Nguyên là Tiêu Thái Đăng tới, vua sai hai nội viên ngoại lang là Trần Khắc Dụng và Phạm Thảo đón nhận bộ Đại Tạng kinh đem về lưu giữ ở phủ Thiên Trường và cho chép lại để khắc in”. Như vậy, theo các tư liệu trên, nghề khắc gỗ đã có từ trước năm 1190 và cuốn sách được in đầu tiên chính là bộ Đại Tạng kinh năm 1295. Tuy nhiên, có một số tài liệu khẳng định ông tổ nghề in tại Việt Nam chính là Thám hoa Lương Nhữ Hộc người làng Hồng Liễu, huyện Trường Tân (nay là làng Thanh Liễu, Gia Lộc, tỉnh Hải Dương). Lương Nhữ Hộc đỗ Thám hoa năm 1442 dưới triều Lê, hai lần được cử đi sứ sang Trung Quốc và học nghề in mộc bản đem về nước dạy lại cho dân làng in kinh sử và được dân làng lập đền thờ là Tiên sư.

Căn cứ vào các sử liệu này, ta thấy việc xác định tổ nghề ngành in là sư Tín Lộ khi liên hệ đến cuốn sách đầu tiên được in ra là Đại Tạng kinh sẽ hợp lý hơn.

Một giai đoạn phát triển

Dưới thời Pháp thuộc, cùng với việc phổ biến chữ Quốc ngữ, kỹ thuật in typo theo mẫu chữ La tinh lần đầu tiên được biết đến là một nhà in ở Sài Gòn với tờ Gia Định báo (15.4.1864) và sau đó là các tờ Phan Yên báo, Nhật trình Nam kỳ, Nam kỳ địa phận. Tuy nhiên, nhà in theo lối typo xưa nhất ở Sài Gòn là Imprimerie de la Mission (Nhà in Nhà chung) hoạt động từ 1865 đến 1943. Về phía chủ nhà in, nhiều nhà tư sản Việt, Hoa ở Sài Gòn đã sớm kinh doanh trên lĩnh vực này như: Phát Toán (1909), J.Việt (1917), J. Nguyễn Văn Viết et fils (1922), Á Đông - Chợ Lớn (1923), Quan Đồng Âm - Chợ Lớn (1923), Nguyễn Văn Của (1923), Xưa nay (1926), Bảo tồn (1927)... Cho đến đầu năm 1975, tại Sài Gòn có 932 chủ hộ in lớn, nhỏ từ in typo, offset, ống đồng, in trên ny lon, in thiếc, sắt tây, lưới, thủy tinh và các nghề phụ như đóng xén sách, đúc chữ, chế bản. Nhiều nhà in lớn, máy móc hiện đại như Tân Minh ấn quán, Sài Gòn ấn quán, Kim Sơn ấn quán, nhà in Thông tin Việt Mỹ, Viễn đông ấn quán, Quốc gia ấn quán, nhà in của quân đội Sài Gòn… Không chỉ in các loại sách, nhãn quảng cáo, bao bì theo hình thức tờ rời mà nhiều nhà in còn in các nhật báo bằng giấy cuộn với tốc độ cao... Tổng số công nhân trong ngành in, theo điều tra năm 1975 lên đến hơn mười nghìn người. Máy móc thiết bị ngành in có hơn 2.000 loại, từ máy bàn đạp (pedan) trong các gia đình ở các xóm thợ nghèo đến máy in hiện đại...

Đến trước năm 1945, ở Hà Nội có các nhà in lớn như Topin, Lê Văn Tân, Trung Bắc Tân Văn tại số 34-36 phố Phùng Hưng (sau được chính phủ mua lại và là tiền thân của nhà máy in Tiến Bộ ngày nay). Nhưng nổi tiếng nhất trong ngành in ở Hà Nội có lẽ là nhà tư sản Ngô Tử Hạ mà Báo Nam Phong từng xếp là một trong 300 nhà tư sản có máu mặt ở xứ Đông Dương. Nhà in nổi tiếng Ngô Tử Hạ là mạnh thường quân của các trí thức yêu nước muốn in ấn sách báo và từng ủng hộ Việt Minh hàng tạ chữ chì để in truyền đơn cho Cách mạng Tháng Tám. Hình ảnh cụ Ngô Tử Hạ, đại biểu Quốc hội cao tuổi nhất, một nhà tư sản tự tay kéo xe bò đi quyên góp cứu đói trong nạn đói năm 1945, còn đọng lại trong tâm trí nhiều người Hà Nội. Năm 1961, tại miền Bắc, theo quy định của Bộ Văn hóa thông tin, Cục Xuất bản thuộc bộ được ủy nhiệm quản lý chung ngành in. Ở các địa phương, việc quản lý các nhà in sẽ do Sở hoặc Ty Văn hóa thông tin trực tiếp đảm nhiệm với sự hướng dẫn của Cục Xuất bản. Tất cả nhà in bằng máy, in đá, in bản kẽm, in gỗ, làm bản kẽm, đúc chữ in, các máy in và dụng cụ in (kể cả không sử dụng) đều phải đăng ký…

Tại miền Trung, những nhà in có quy mô nhỏ hơn xuất hiện sớm nhất ở Huế và Đà Nẵng. Trong đó có thể kể đến nhà in Báo Tiếng Dân của cụ Huỳnh Thúc Kháng từ năm 1927 mua lại toàn bộ nhà in Nghiêm Hàm ở Hà Nội mang về  phục vụ cho việc in ấn báo Tiếng Dân  ở cố đô. Hay nhà in Khánh Quỳnh, những năm 1950 in hầu hết sách của Nhà xuất bản Anh Minh, trong đó có tác giả Huỳnh Thúc Kháng, Phan Bội Châu... Tại Đà Nẵng có các nhà in Thời Mới, Trung Hưng, Ngày Mai hoạt động từ sau năm 1954 in các loại quảng cáo và cả các tuần báo nhưng với quy mô nhỏ…

Chỉ nhìn nhận ở một giai đoạn lịch sử như vậy, đã phần nào thấy được sự phát triển ngành in của Việt Nam quả là một tiến trình vừa cam go vừa lý thú…

TRƯƠNG ĐIỆN THẮNG