Cây nêu, cổ tích và thời sự

Cây nêu ngày tết thời nay không những kế thừa nét văn hóa độc đáo của cha ông với những phẩm vật mang ý nghĩa “tống cựu nghinh tân” mà còn thể hiện tinh thần bảo vệ biển đảo quê hương trước các thế lực hắc ám đang rình rập ngoài khơi xa...  

Nhớ hồi nhỏ, ấn tượng của tôi về ngày tết cổ truyền là cây nêu dựng ở đình làng. Cây tre thẳng và cao vút treo cờ phướn và cái giỏ tre đựng trầu cau, giấy vàng bạc và câu đối dựng trước sân đình. Ở xa cả cây số vẫn thấy cây nêu làng sừng sững. Lớn lên, đọc chuyện cổ của Nguyễn Đổng Chi, tôi mới biết tục trồng nêu là để ngăn trừ  loài quỷ chiếm đất nước của con người. Cây nêu thường được dựng vào ngày 23 tháng chạp âm lịch là ngày Táo quân về trời. Truyền thuyết cho rằng đó là thời điểm ma quỷ thường về quấy nhiễu. Ngày hạ nêu vào ngày mùng 7 tháng giêng. Ngày nay, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng phục dựng cây nêu giữa bầu trời là để cầu may mắn, bỏ qua những điều muộn phiền, những hơn thua tranh giành trong cuộc sống và hòa lòng cùng thiên nhiên đất trời. Cây nêu ngày Tết vì vậy mang ý nghĩa “tống cựu nghinh tân”. Với ý nghĩa đó, cây nêu là một thân cây tre thẳng, còn nguyên ngọn, gốc rễ được dựng ở khoảng đất trống; dưới ngọn tre được buộc một dải vải điều có ghi những lời cầu nguyện hoặc lời chúc năm mới theo kiểu câu đối, hoặc lời chúc mừng năm mới bằng quốc ngữ. Một cái giỏ tre đựng cau trầu rượu và các phẩm vật khác theo phong tục từng vùng miền. Cây tre biểu tượng cho sức mạnh và tâm hồn Việt Nam, vững vàng trong mưa gió, dông bão…

Đình làng An Hải - Lý Sơn, nơi dựng nêu ngày tết.

Hôm ra đảo Lý Sơn, tôi hỏi các cụ già về cây nêu. Cụ Trương Đạt gần 90 tuổi kể, từ lâu cây nêu truyền thống ở xã An Hải vẫn được dựng vào đêm đưa ông táo về trời. Nửa đêm 23 tháng chạp, tại Âm Linh Tự, bên cạnh đình cổ xã An Hải, là nơi thờ phụng các bậc tiền nhân anh dũng hy sinh khi tự nguyện gia nhập đội hùng binh Hoàng Sa hàng trăm năm trước, người dân tụ tập đông đúc để chuẩn bị lễ cúng dựng nêu ngày tết. Đến gần sáng cây nêu được dựng lên trước sân Âm Linh Tự. Cây nêu đảo Lý Sơn có gắn biểu tượng con chim công, theo tín ngưỡng dân gian miền biển là để đuổi yêu trừ ma quỷ: “Nghinh xuân - mộc điểu - thượng kỳ” bên cạnh lá cờ Tổ quốc cùng một lá cờ hội lớn. “Từ xưa đến giờ, tết nào cũng dựng nêu như vầy!” - cụ Đạt nói. Một nhà giáo người Quảng Ngãi đi cùng tôi, giải thích thêm: “Biểu tượng con chim công được treo trên thân cây nêu với hy vọng xua đi những gì kém may mắn, cầu trời yên biển lặng để có một năm mới an cư lạc nghiệp, gọi là Nhất điểu…”.

Tại đô thị cổ Hội An, cây nêu ngày tết năm nào cũng có. Từ bốn năm nay, hội thi dựng nêu để thu hút du khách và giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ đã được tổ chức bài bản. Năm Quý Tỵ 2013, lại có hẳn một ban tổ chức “Phục dựng cây nêu ngày tết kết hợp nghệ thuật sắp đặt lồng đèn” do Trung tâm Quản lý và bảo tồn di sản chủ trì và hướng dẫn các nội dung, thời gian hoạt động. Ông Trương Văn Bay - Phó Chủ tịch UBND TP.Hội An cho biết, thời gian dựng nêu từ 29 tháng chạp đến mùng 7 tháng giêng tại gần 50 địa điểm là các di tích, đình, miếu, nhà thờ tộc, cơ quan, đơn vị. Theo hướng dẫn của ban tổ chức, “…trên cây nêu có cờ hội vuông cỡ lớn (loại cờ ngũ hành, giữa lòng màu đỏ hoặc vàng, diềm ngoài không phải màu đen hoặc màu tím sậm) được treo bên dưới chùm lá tre, cán cờ treo xéo với thân tre và được buộc giằng chắc chắn. Cờ hội hình vuông cạnh 1,15m hoặc 1,3m. Treo cùng với cờ hội là lá phướn, ngày xưa phướn được làm bằng giấy, bên trên viết tên các vị thần chủ quản trong năm được thiên đình phái xuống như Hành Khiến, Hành Binh, Thái Tuế... Ngày nay, lá phướn có thể được thay thế bằng vải màu đỏ có nội dung mang ý nghĩa tốt đẹp, mừng năm mới. Ban tổ chức khuyến khích sử dụng các câu chữ theo kiểu truyền thống trên lá phướn…”. Trên cây nêu Hội An còn có một tấm vỉ hình ô vuông được đan bằng nan tre gồm 4 nan dọc và 5 nan ngang biểu tượng cho “tứ tung ngũ hoành”...

Tôi cùng mấy chú em họ lội khắp xóm, ra tận bờ sông tìm cho được cây tre thẳng, còn nguyên ngọn. Cây tre ấy phải ở bìa ngoài của bụi tre để dễ đào được nguyên cả gốc, rễ mới tươi được lâu sau khi trồng xuống đất. Lại ra phố tìm mua lá cờ hội, câu đối tết. Tôi lại một mình xuống Hội An tìm được lá cờ hội do một anh bạn may tặng. Trầu cau đã có sẵn trong vườn… Khi có đủ “vật phẩm” trang hoàng cho cây nêu thì đã qua khỏi ngày đưa ông táo. Chú em họ bảo, không sao, ta dựng nêu vào ngày cúng rước ông bà cũng được! Vậy là trước nhà thờ tổ tiên tôi năm nay đã có cây nêu  đón chào năm mới.

Bọn trẻ con thích thú ra mặt khi nghe giải thích ý nghĩa cây nêu. Nhưng thích nhất có lẽ là tiếng sáo trúc vang vọng trong không gian khi có cơn gió thổi qua. Tôi làm kiểu “sáo” này bằng cách cắt quả bầu hồ lô đã khô, khoan lỗ bên dưới và kết vào đó năm ống trúc ngắn dài khác nhau. Các ống trúc tòn teng dưới quả bầu va vào nhau khi có gió, tạo ra âm thanh rất lạ, dìu dặt… Bọn thanh niên nam nữ ngày mùng 1 tết đi ngang qua, nghe tiếng ống trúc vang xuống đã dừng lại, ngước nhìn, gật đầu tán thưởng. Trong số đó, có đứa cháu học kỹ sư hóa dầu, làm việc ở Khu công nghiệp Dung Quất, Quảng Ngãi về quê ăn tết, hỏi: “Chú dựng nêu để bảo vệ biển đảo à?”. “Sao vậy?” - tôi hỏi lại. Đứa cháu nói: “Ngày xưa, ông táo về trời, bọn quỷ ngoài biển hay lợi dụng vào đất liền cướp phá đất liền.Còn bọn quỷ bây giờ cũng đang lăm le ngoài biển với cái lưỡi bò của chúng đang đe dọa lãnh thổ của mình đó chú!”.

Tôi giật mình sau câu nói của đứa cháu họ. Thì ra, với cháu tôi, cây nêu ngày tết còn gợi lại một câu chuyện thời sự quan trọng về biển Đông.

TRƯƠNG ĐIỆN THẮNG