Chẻ sợi tóc…

Hôm nay (6.10), hội thảo về học giả Phan Khôi được tổ chức tại Quảng Nam. Những đóng góp lớn về văn hóa, học thuật trong thế kỷ XX của người con xứ Quảng ấy sẽ được các nhà nghiên cứu đánh giá nhìn nhận. Tuy vậy câu chuyện về hành trạng nhân thân đầy thăng trầm và diễn biến tư tưởng của Phan Khôi như thế nào là vấn đề đầy thách thức cho giới nghiên cứu. Bởi vì, trong những khúc ngoặt của lịch sử, Phan Khôi thể hiện sự lựa chọn của một người trí thức, nhân sĩ, mang một tư duy phản biện sắc sảo mà do đó ông đã nhận lãnh tất cả niềm kính trọng lẫn sự ghen tức.

Với sự khai mở và tham gia nhiều cuộc bút chiến, tranh luận nảy lửa, Phan Khôi là điển hình của người Quảng “hay cãi”, nên có khá nhiều truân chuyên dành cho ông trong trường văn trận bút lẫn trường đời chính trị. Câu chuyện về tư tưởng đấu tranh bất bạo động, ảnh hưởng bởi các nhà Duy tân, in dấu ấn ở Phan Khôi, khiến cho có lúc ông cô độc khi bạo lực trở thành phương cách thắng thế. Mối quan hệ với các nhân vật mà hành trạng lịch sử đầy khúc mắc làm cho những người cơ hội chủ nghĩa chỉ trích ông, thậm chí cô lập ông khi môi trường hoạt động văn hóa tư tưởng thay đổi. Chúng ta chờ đợi sự kiến giải từ hội thảo khoa học lần này, trong đó cần làm rõ sự thức nhận, ứng xử với hiện tượng Phan Khôi, “cái quan” những đánh giá thiển cận về Phan Khôi trong quá khứ để trả lại cho ông vị trí xứng đáng công bằng.

Về cuộc đời và sự nghiệp của Phan Khôi sẽ không thể chỉ một hội thảo, một cuốn sách có thể “chẻ sợi tóc làm tư” để luận giải hết. Ở đây, xin nhắc một câu chuyện thú vị thể hiện tư tưởng duy tân của Phan Khôi.

Phan Khôi có 10 năm (1896 -1906) là học trò của nhà Duy tân Trần Quý Cáp. Từ cậu bé 9 tuổi đến một thành niên 19 tuổi, là quãng đời mà Phan Khôi được thầy học bồi đắp tư tưởng, kiến thức, tâm hồn, nhân cách. Và, ở cái điểm nút trở thành thanh niên, nhân một ngày gặp cụ Phan Châu Trinh, Phan Khôi đã từ giã cái búi tóc “búi lại đằng sau ót như một cái đùm”. Bằng việc cắt tóc và mặc âu phục theo trào lưu do Phan Châu Trinh khởi xướng năm 1906, Phan Khôi đã tỏ rõ hưởng ứng chủ trương duy tân, phản kháng sự cổ hủ.

Trong tự truyện Lịch sử tóc ngắn đăng trên báo Ngày Nay năm 1939, Phan Khôi kể lại đầy đủ chi tiết việc cắt tóc của ông và những bạn đồng chí, các vị thân sĩ. “…Chúng tôi yêu cầu các ông Phan Thúc Duyện, Phan Thành Tài, Lê Dư cũng làm như chúng tôi; luôn với năm, sáu mươi vừa người làm công, vừa học trò, đều cúp trong một ngày. Rồi hễ có vị thân sĩ nào đến chơi là chúng tôi cao hứng lên diễn thuyết, cổ động, khuyến họ cúp thảy cả. Trong số đó có ông tiến sĩ Trần Quý Cáp, thầy chúng tôi và các ông tú Hữu, tú Bân, tú Nhự, còn nhiều không kể hết. Ít hôm sau, ông Huỳnh Thúc Kháng ở Hà Đông ra, cũng cúp tại đó, chính tay ông Lê Dư cầm kéo hớt cho ông Huỳnh dù ông Lê chưa hề biết qua nghề hớt là gì”.

Điều đáng nói, hành động cắt tóc bị nhà cầm quyền xem là “một cớ buộc tội trong vụ án năm 1908 ở mấy tỉnh Trung kỳ. Làm người không có việc gì cả, chỉ đã hớt tóc mà cũng bị ghép vào mặt luật bất ưng vi trọng, phải 18 tháng tù. Lại, cuộc phiến loạn năm 1908 ấy, trong các ký tài của người Pháp cũng gọi là “cuộc phiến loạn của đảng hớt tóc” (Révolte des cheveux tondus)”.

Thực ra, hớt tóc chỉ là chuyện bề ngoài, mà chính vì hành động cổ xúy duy tân nên thầy học của Phan Khôi là tiến sĩ Trần Quý Cáp đã bị chính quyền thực dân phong kiến “chém ngang lưng” vào ngày 15.6.1908. Vào thời điểm đó Phan Khôi cũng bị bắt, bị tù 3 năm và quản thúc khoảng 6 năm sau.

Chỉ một sợi tóc thôi đã hình thành nên câu chuyện của một trào lưu tư tưởng đấu tranh và cuộc đời như Phan Khôi từ ấy dậy lên dông bão…

ĐIỆN NAM