Chiêng đối đáp của người Co

Chiêng đối đáp là một di sản văn hóa phi vật thể có giá trị nghệ thuật của dân tộc Co. Những năm gần đây, đồng bào Co ở hai tỉnh láng giềng Quảng Nam và Quảng Ngãi đã sát cánh hỗ trợ nhau, cùng góp sức bảo tồn di sản nghệ thuật quý giá của cha ông.

Điệu múa ka đấu và diễn tấu chiêng đôi trong đêm hội ở xã Trà Kót. Ảnh: T.VỊNH

Theo số liệu điều tra gần đây, dân tộc Co có số dân khoảng dưới 30.000 người. Trên địa bàn Quảng Ngãi (chủ yếu ở hai huyện Trà Bồng, Tây Trà), dân tộc Co có hơn 24.500 người. Ở địa bàn Quảng Nam, số người ít hơn, chỉ khoảng 4.500 người, hầu hết cư trú ở các xã Trà Kót, Trà Giáp, Trà Nú thuộc huyện Bắc Trà My, một số ít sống ở xã Tiên Lập huyện Tiên Phước và các xã Tam Sơn, Tam Trà huyện Núi Thành. Mặc dù dân số ít, địa bàn cư trú không lớn nhưng dân tộc Co có những di sản văn hóa vật thể và phi vật thể có giá trị đặc sắc như nghệ thuật trang trí trên cây nêu và bộ gu (đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia); nghệ thuật diễn xướng dân gian như múa, dân ca, diễn tấu công chiêng, đặc biệt là tiết mục biểu diễn chiêng đối đáp, hay còn gọi là đấu chiêng đôi trong các lễ hội truyền thống của đồng bào.

Thế giới của âm thanh chừng như hiện diện ở nhiều nơi trong cộng đồng người Co. Nhạc, múa, trò diễn của người Co có khi là sinh hoạt thường ngày, có khi gắn với mục đích thực dụng như xua đuổi chim thú, bảo vệ mùa màng, có khi lại gắn với nghi lễ thiêng liêng. Trong nghệ thuật biểu diễn cồng chiêng, người Co đã sáng tạo ra một cách diễn tấu đặc sắc, mang đậm dấu ấn tộc người. Mỗi dịp lễ hội thì tiết mục đấu chiêng luôn được đồng bào chờ đợi, người chơi luôn hào hứng, thể hiện tài năng của mình.

Nhạc cụ dành cho tiết mục đấu chiêng gồm 2 chiêng (chếch) và 1 chiếc trống (a-gơl). Tham gia đấu chiêng chỉ gồm 3 người: một người dùng chiêng vợ, một người dùng chiêng chồng để đấu với nhau. Người thứ ba tham gia đánh trống, đóng vai trò như trọng tài giữ nhịp, kích thích cho hai bên thi đấu. Người Co xem đấu chiêng như một nghệ thuật đặc sắc, chỉ dành cho thanh niên, trai tráng có đủ sức vóc và có tài diễn tấu. Bởi vì lối đánh chiêng như đấu võ, thể hiện sức mạnh, sự dẻo dai, nhanh trí của người tham gia thi đấu. Với tiết mục đấu chiêng đôi, âm sắc nhạc điệu càng thêm độc đáo. Người diễn xướng vừa chơi nhạc cụ giỏi vừa có sức khỏe tốt để diễn tả những động tác mạnh mẽ giống như võ sĩ. Người diễn thể hiện tinh thần thượng võ vừa mang dáng dấp của nghệ sĩ, làm cho người xem thán phục, cổ vũ để họ trổ tài diễn xuất hết mình.

Chiêng đối đáp của dân tộc Co chẳng những được biểu diễn trong các lễ hội truyền thống ở làng mà còn được dàn dựng, nâng cao để mang đi trình diễn trong các lễ hội giao lưu văn hóa ở huyện, tỉnh và cao hơn là tầm khu vực và quốc gia. Lễ hội văn hóa thể thao dân tộc Co của huyện Bắc Trà My  tổ chức vào năm 2013 tại xã Trà Kót, tiết mục hấp dẫn nhất là biểu diễn chiêng đối đáp với sự tham gia của các nghệ nhân dân tộc Co đến từ huyện Trà Bồng. Lễ hội văn hóa thể thao các dân tộc miền núi tỉnh Quảng Nam năm 2014 được tổ chức tại huyện Bắc Trà My, tiết mục chiêng đối đáp được trình diễn trong lễ khai mạc với sự biểu diễn của các nghệ nhân dân tộc Co tại huyện Trà Bồng và nhóm nghệ nhân xã Trà Kót múa ka đấu phù họa, là tiết mục hay nhất, gây ấn tượng nhất.

Trước đó nữa, vào những năm 1980 của thế kỷ trước, khi tỉnh Đắk Lắk lần đầu tiên đăng cai tổ chức liên hoan cồng chiêng toàn quốc, đội chiêng của dân tộc Co vừa nhảy múa, vừa tấu chiêng một cách điệu nghệ đã làm cho các nghệ nhân cồng chiêng Tây Nguyên phải ngạc nhiên, thán phục vì cũng là lần đầu tiên người Tây Nguyên thấy được sắc thái Trường Sơn hùng hồn, lãng mạn, cuồng nhiệt và say mê. Sự khác biệt đó đã được đồng bào Tây Nguyên đón tiếp, cổ vũ. Vì người Ê đê ở cao nguyên khi đánh chiêng ngồi “yên vị” trên ghế kpan, chỉ khi có tiết mục đấu khiên thì hai người tham gia đấu khiên mới nhảy múa. Còn người Mnông thì có bộ chiêng 6 chiếc khi diễn tấu cũng lắng trầm, đượm sắc màu thâm u, nhất là khi nghe chiêng tự tình trong những đêm thanh vắng.

Vì những giá trị riêng biệt, đặc sắc, điệu chiêng của người Co ngày càng được đánh giá cao, và thăng hoa mạnh mẽ. Mới đây nhất, trong Lễ hội phục dựng cây nêu được Bộ VH-TT&DL phối hợp với UBND tỉnh tổ chức tại huyện Tây Giang, trong khuôn khổ Festival Di sản Quảng Nam năm 2017, điệu chiêng đối đáp của nghệ nhân dân tộc Co đến từ Trà Bồng và Bắc Trà My đã góp một âm sắc lạ, độc đáo trong các tiết mục giao lưu văn hóa của các dân tộc. Dưới cây nêu phướn và cây nêu bắp chuối được phục dựng, các nghệ nhân dân tộc Co đã tái hiện điệu múa ka đấu lả lơi, trữ tình và điệu chiêng đối đáp sôi động, hùng tráng.

Chiêng đối đáp là một di sản văn hóa phi vật thể có giá trị nghệ thuật của dân tộc Co. Trong khi đồng bào dân tộc Co ở Quảng Ngãi, loại hình nghệ thuật này được phát huy tốt, có nhiều nghệ nhân biểu diễn xuất sắc thì đối với đồng bào ở Quảng Nam, nghệ thuật diễn tấu này đã bị mai một, không còn xuất hiện trong sinh hoạt lễ hội. Nhiều lần huyện Bắc Trà My phải qua tận Trà Bồng gặp gỡ chính quyền, bà con để mời những nghệ nhân giỏi  trực tiếp tham gia biểu diễn tiết mục đấu chiêng nhân dịp huyện nhà và tỉnh tổ chức các sự kiện lễ hội. Từ tháng 9.2016, huyện Bắc Trà My đã mời một số nghệ nhân gạo cội từ huyện Trà Bồng đến truyền dạy cho 15 thanh niên dân tộc Co tại 2 xã Trà Nú và Trà Kót về nghệ thuật diễn tấu chiêng đôi. Nhờ vậy, tiết mục này đã được hồi sinh, di sản quý báu đã được truyền lại cho thế hệ trẻ. Đồng bào Co ở hai tỉnh láng giềng luôn sát cánh hỗ trợ nhau, cùng góp sức bảo tồn di sản nghệ thuật quý giá của cha ông.

TẤN VỊNH