Chợ - di sản bản địa

Chậm lại một nhịp

Khi bánh mỳ Phượng Hội An xảy ra sự cố ngộ độc, người ta dọ tìm những nơi cửa hàng này mua nguyên liệu. Họ bất ngờ khi đa số nguyên liệu sử dụng là đồ mua tại chợ. Mặc nhiên định kiến về an toàn thực phẩm ở chợ truyền thống không đảm bảo, sau khi hàng loạt cửa hàng, siêu thị ra đời cùng những công bố rôm rả về các giấy phép, giấy chứng nhận. Chợ Hội An cũng bất ngờ... chộn rộn vì hàng loạt cuộc kiểm tra của chính quyền các cấp.

Quảng Nam hiện có 159 chợ, trong đó khu vực thành thị 21 chợ, khu vực nông thôn 118 chợ, khu vực miền núi 20 chợ. Tổng số hộ kinh doanh qua mạng lưới chợ hiện nay hơn 23.000 hộ, bao gồm 14.000 hộ kinh doanh cố định và 9.000 hộ kinh doanh không thường xuyên.

Bà Liễu, ông Thành, bà Ngọc, bà Hà - những tiểu thương hằng ngày vẫn bỏ nguyên liệu cho bánh mỳ Phượng, vẫn chưa hết ngỡ ngàng.

Gần 40 năm nay, họ vẫn là những người cung cấp nguyên liệu cho cơ sở này. Sự cố do nhiều nguyên nhân, mà cơ quan chức năng vẫn chưa xác định được thành tố nào gây ra câu chuyện ngộ độc hàng loạt vừa rồi. Nhưng ảnh hưởng thì rất rõ, đầu tiên với chính những hộ kinh doanh này.

“Tệp khách hàng” của họ vẫn là đa số nhà hàng, cơ sở kinh doanh ẩm thực và người dân phố cổ. Dĩ nhiên trong cuộc chơi thương mại này, những người ở chợ hoàn toàn thất thế.

Khoan hãy nói đến yếu tố văn hóa hay vai trò văn hóa của chợ Hội An, hay bất cứ một không gian chợ truyền thống nào ở đô thị, ngay trong các quy hoạch đô thị, từ góc nhìn của nhà quản lý, người ta thấy nhiều điểm bất lợi của mô hình chợ truyền thống như buôn bán nhỏ lẻ, mất vệ sinh an toàn thực phẩm, mất mỹ quan...

Nhưng mỗi ngôi chợ truyền thống ở bất cứ đô thị nào, cũng là nơi dành cho lớp người bình dân thành thị đầu tiên. Với “tệp khách hàng” này thì cái gì có thể thay thế được chợ?

Bà Hoài, từ dưới xã Tam Phú (TP.Tam Kỳ) đạp xe với 2 chiếc giỏ bội sau lưng, lên đến chợ Tam Kỳ thì vừa kịp mặt trời ló. Những phụ nữ khác vây lại, dỡ bội xuống, là những con tôm tanh tách mà đêm qua con trai mới tát đìa mang về.

Họ phân chia với nhau rồi trả tiền cho người đàn bà làng cát. Từ chợ Tam Kỳ, sản vật kiểu như vậy theo chân những phụ nữ nghèo thành thị đi khắp các ngả chợ ở nhiều vùng quanh đô thị này. Nên chợ truyền thống, tạo ra công ăn việc làm cho không biết bao nhiêu người.

Dung chứa thị thành

Chợ truyền thống là nơi những phụ nữ nghèo thành thị, những lớp công nhân đi sớm về muộn khéo thu vén tìm con cá, mớ rau tươi, trong bối cảnh lương tối thiểu phải co kéo để lo toan gia đình... Chợ truyền thống ở đô thị, cứ mặc nhiên tồn tại, đầu tiên vì sự sinh tồn. Nó âm thầm dung chứa những phận người, lặng lẽ chứng kiến đổi thay của từng vùng đất.

Người ta nói với nhau về lai lịch dày dặn của chợ Hội An. Chính vai trò thương cảng từ thế kỷ 16 đã hình thành mạch nguồn văn hóa “phố buôn”, cũng đồng thời tạo nên lai lịch chợ phố Hội.

Đã từng có ý tưởng phục dựng trở lại một đoạn thương cảng ngay ở bến Bạch Đằng dẫn lên chợ, nhưng mọi điều kiện vẫn chưa đủ. Nhưng vai trò lịch sử và văn hóa của nó, không ai có thể phủ nhận. Ở không gian này, những sản vật về một Hội An vùng hạ nguồn Thu Bồn có đủ đầy.

Quảng Nam có rất nhiều ngôi chợ độc đáo để đưa vào lộ trình du lịch. Chợ heo Bà Rén, chợ tro, chợ cá Tam Tiến sáng sớm, chợ chuối, chợ mai Tam Kỳ... Đến thời điểm này vẫn chưa có những khảo cứu về lịch sử hình thành các mạng lưới chợ và vai trò của nó trong đời sống xã hội cũng như những biến động lớn của đời sống kinh tế xã hội có sự tham gia của hệ thống chợ truyền thống. Riêng với du lịch, mỗi du khách tới một đô thị bất kỳ, rẽ vào khu chợ chính của nơi đấy vẫn là một khám phá đặc sắc khi muốn tìm hiểu về đặc tính văn hóa bản địa. 

Chợ truyền thống, ở bất cứ đâu vẫn là di sản bản địa của vùng đất ấy. Dẫu hàng đặc sản hàng nhà quê bây giờ siêu thị nào cũng có. Nhưng bạn thử để tâm trí mình bước ra khỏi những định kiến, để vòng quanh chợ... ở phố.

Phố có thể thị tứ, thị trấn hiu vắng ở một vùng trung du và chợ chỉ là một nhóm người đông đúc họp lại. Phố cũng đôi khi là chốn chộn rộn trên ngã ba đường thiên lý, bất giác hiện rõ dần tên chợ nọ. Trong nắng chiều tà, những người đàn bà quảy gánh đi về, những vòng xe đạp cứ nhỏ dần hun hút theo một đoạn đường dài. Chợ phố, dung chứa nhiều hơn không gian của một cuộc bán buôn...