Di sản văn hóa người giẻ triêng

Ở Việt Nam, dân tộc Giẻ Triêng có 50.962 người, cư trú tập trung tại hai tỉnh Kon Tum và Quảng Nam. Người Giẻ Triêng bao gồm 4 nhóm người địa phương chính: Giẻ, Triêng, Ve và Bhnoong. Trên địa bàn Quảng Nam, người Bhnoong cư trú ở huyện Phước Sơn, người Ve, người Triêng cư trú ở huyện Nam Giang. Người Giẻ Triêng ở miền tây Quảng Nam còn bảo lưu nhiều yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể phản ánh rõ nét đặc trưng của cư dân Bắc Tây Nguyên.

Vũ điệu đinh tút của người Triêng. Ảnh: T.VỊNH

Kiến trúc nhà cửa

Cũng giống như người Xơ Đăng, Ba Na, người Giẻ Triêng có kiến trúc nhà làng truyền thống (rông). Đây là công trình kiến trúc quan trọng bậc nhất của cộng đồng, là nơi vui chơi, nghỉ ngơi, sinh hoạt lễ hội, tổ chức các cuộc họp làng, xét xử các vụ kiện, nơi lưu giữ các bộ sọ thú như là chiến tích săn bắn trong quá khứ… Về cơ bản, ngôi nhà làng giống như các ngôi nhà ở của các gia đình trong làng, nhưng được làm và dựng cầu kỳ hơn, đầu tư nhiều công sức, to hơn và đẹp hơn. Nhà ở của người Triêng và người Ve là những ngôi nhà sàn ngắn thuộc loại hình nhà mái hình “mai rùa” hay “mu rùa”, đó là những ngôi nhà có 4 mái với hai mái chính hình chữ nhật, 2 mái phụ (chái), mỗi bên là một nửa hình chóp nón. Ta có thể thấy lối kiến trúc truyền thống của người Ve, Tà Riềng ở Đăk Pring, Đắc Pre hay Đắc Ốc (Nam Giang). Theo các nhà nghiên cứu, đây là loại hình kiến trúc nhà cổ điển, độc đáo nhất của các cư dân bản địa vùng Đông Nam Á.

Trang phục truyền thống

Đồng bào Giẻ Triêng còn bảo lưu y phục truyền thống với nhiều loại hình khác nhau như váy, áo, khố, áo khoác, khăn, mũ, xà cạp… Váy được tạo nên từ 2 tấm vải bông, khâu ghép theo chiều rộng rồi khâu nối thành hình ống. Nền váy màu chàm đen, với các hoa văn trang trí kết hợp giữa mầu đỏ và mầu trắng. Váy dùng trong lễ hội thường có trang trí hoa văn đẹp. Khi mặc họ thường quấn váy cao ngang nách, che kín bộ ngực. Nét độc đáo nhất trong trang phục truyền thống của đồng bào Giẻ Triêng là cả nam lẫn nữ đều sử dụng tấm áo khoác, một loại hình trang phục choàng quấn mang dấu ấn cổ xưa.

Đặc biệt, người Bhnoong ở Phước Sơn là nhóm tộc người sử dụng xà cạp duy nhất ở vùng núi Trường Sơn. Mép xà cạp được gấp và khâu viền cho sợi vải khỏi xổ ra, phía dưới cổ chân còn đeo thêm vòng cườm ngũ sắc. Cách phục sức này đến nay vẫn còn phổ biến vì nó vừa giữ ấm cơ thể, vừa chống côn trùng cắn. Xà cạp quấn chân làm cho thân hình phụ nữ trở nên gọn gàng, kín đáo. Trong lễ hội, các cô gái Bhnoong không quên trưng diện chiếc xà cạp để làm đẹp thêm bộ trang phục truyền thống đặc trưng của dân tộc mình. Người Giẻ Triêng đeo trang sức như vòng cổ, hoa tai, vòng tay, vòng chân…

Chuyển củi hứa hôn.

Phong tục cưới hỏi

Đồng bào Giẻ Triêng còn giữ những phong tục riêng trong cưới xin, mà tiêu biểu là “Bó củi hứa hôn” hay “Củi vợ chồng”. Khi đến tuổi biết yêu đương, các cô gái thường lên rừng đốn củi mang về nhà xếp thành bó để sau này cõng về nhà chàng trai mà mình sẽ lấy làm chồng. Củi xấu hay đẹp, cong hay thẳng, nhiều hay ít thể hiện sự chăm chỉ, khéo léo, sự trưởng thành và khả năng làm chủ gia đình của người phụ nữ. Đây là củi bắt chồng hay củi cho chồng. Trong ngày ăn hỏi, cô gái xin ý kiến của già làng, gia đình sau đó chuyển đống củi sang nhà trai. Người cõng củi ngoài cô dâu còn có các phụ nữ có chồng trong làng cùng giúp. Khi bó củi cưới đã tháo ra, cô dâu phải lấy thanh củi đầu tiên đưa cho chồng rồi người chồng mới chuyển cho bố mẹ của mình để họ tự tay xếp củi lên giàn đã chuẩn bị sẵn. Trong Lễ hội văn hóa thể thao các dân tộc miền núi năm 2014 tại huyện Bắc Trà My, lễ cưới dân tộc Bhnoong huyện Phước Sơn được tái hiện, với “bó củi hứa hôn” là phần nghi lễ ấn tượng, chuyển tải sinh động tập tục tốt đẹp của tộc người.

Văn hóa nghệ thuật

Nghệ thuật diễn xướng dân gian Giẻ Triêng khá phong phú với nhiều loại nhạc cụ khác nhau mà tiêu biểu là cồng chiêng và đinh tút. Cồng chiêng là loại nhạc cụ quan trọng và phổ biến thường được diễn tấu trong các lễ hội lớn như ăn trâu, mừng vụ mùa bội thu, khánh thành nhà làng truyền thống. Đinh tút của người Giẻ Triêng gồm có sáu ống dài ngắn và lớn nhỏ khác nhau được làm từ thân cây trúc. Đinh tút là loại nhạc cụ đơn giản nhưng có âm thanh trầm bổng với lối diễn tấu tập thể gắn kết, phối hợp nhịp nhàng giữ âm nhạc, múa và trang phục truyền thống. Có lẽ xuất phát từ những tiếng thổi vào ống nứa để gọi hồn lúa trong lễ hội mừng mùa và dần dần được nâng lên thành điệu nhạc hồn cốt của tộc người.

Ngoài ra đồng bào còn sử dụng một số loại nhạc cụ khác như sáo (sáo thổi dọc, thổi ngang), các loại đàn (đàn môi, đàn dây) và các loại nhạc cụ chế tác từ tre nứa, quả bầu khô. Nghệ thuật trang trí của người Giẻ Triêng được thể hiện trên đồ đan như gùi, công cụ lao động (cán rìu, cán dao, ống đựng tên); đồ dùng sinh hoạt hàng ngày (tẩu thuốc, quả bầu khô đựng nước uống); sản phẩm dệt và đặc biệt trên các tấm gỗ làm xà nhà ở nhà làng (rông). Trang trí trên sọ thú là loại nghệ thuật tạo hình cổ điển của tộc người. Một số sọ thú như sọ bò, sọ trâu, sọ nai... được trang trí công phu, tạo nên nét đẹp rất bí ẩn. Các hình họa trang trí đó ngoài chức năng thẩm mỹ còn thể hiện ước mơ muốn săn được nhiều thú, muốn đàn trâu bò được sinh sôi, chóng phát triển thành bầy đàn.  

Di sản văn hóa truyền thống của dân tộc Giẻ Triêng vừa mang dấu ấn của cư dân Tây Nguyên vừa in đậm sắc thái Trường Sơn. Đó là kết quả của quá trình giao lưu văn hóa giữa các dân tộc và các nhóm người địa phương của người Giẻ Triêng. Tuy nhiên, do tác động nhiều mặt, di sản văn hóa của tộc người như trang phục, kiến trúc nhà ở, nhà làng truyền thống, dân ca, dân vũ… đang bị mai một nhanh chóng. Do đó, cần khẩn trương sưu tầm, khai thác và phát huy các giá trị văn hóa của đồng bào, lập hồ sơ công nhận di sản văn hóa phi vật thể thuộc loại hình diễn xướng dân gian cho nghệ thuật diễn tấu đàn đinh tút, tổ chức các cuộc thi điêu khắc gỗ, dệt thổ cẩm, biểu diễn cồng chiêng… trong khuôn khổ các hoạt động lễ hội do huyện và tỉnh tổ chức.

TẤN VỊNH