Hình tượng con dê trên gốm cổ

Một số cổ vật tàu đắm ở Cù Lao Chàm thể hiện hình ảnh con dê gây nhiều ngạc nhiên thú vị.

Trong số hàng trăm nghìn những cổ vật được khai quật, trục vớt từ con tàu đắm cổ thế kỷ thứ 15 tại vùng biển Cù Lao Chàm (Hội An) vào các năm 1997 - 1999, 2004 - 2007 với những họa tiết, hoa văn trang trí cực kỳ phong phú về đề tài, đa dạng về phong cách thể hiện nhưng chỉ tìm thấy một số ít tiêu bản trang trí, thể hiện hình tượng con dê. Chúng đều được thể hiện trong lòng những chiếc đĩa lớn màu lam. Tương tự như hình tượng con rồng, con ngựa hay kỳ lân... hình tượng con dê cũng được bàn tay tài hoa của những họa sĩ xưa thể hiện trong những khung cảnh thần tiên với những động tác đi, nhảy, chạy, ngồi... không phải trên những đồng cỏ, cánh rừng mà trên những đám mây cuộn cách điệu. Trong lòng đĩa con dê được vẽ quay đầu lại ngậm cành hoa, đầu to với cặp sừng có nhánh nhọn; dưới là những bước chân co duỗi như tung tăng trên đám cỏ. Trông nét  vẽ ngây ngô nhưng toát vẻ lãng mạn của chú dê  no đủ đầy cỏ ngon. Điều này gây ngạc nhiên; bởi đầu dê với bộ sừng lớn uốn cong là một trong những hình tượng thường được khắc, vẽ trên vách đá trong nhiều hang động có người ở, cách đây 10.000 - 20.000 năm. Tuy nhiên, rất ít khi chúng ta bắt gặp được những họa tiết, những nét chạm trổ về hình tượng con dê trên các chất liệu như đá, gỗ, đất nung, gốm.

Có những chiếc đĩa mà hình tượng con dê là sinh vật được lai tạo giữa đầu dê, mình kỳ lân hay ngựa, đuôi sư tử đang vẫy vùng, đùa giỡn trong những đám mây cuộn và những quả cầu lửa bao quanh. Ta có thể bắt gặp một cặp mắt tinh anh với đôi đồng tử giãn rộng, đôi sừng xoắn nhọn cong về phía sau và đặc biệt một chi tiết rất dễ nhận biết là chòm râu phất phơ được thể hiện ở phía bên dưới chiếc cằm. Thân hình được thể hiện với những lớp vảy óng ánh, uyển chuyển uốn lượn với bốn chiếc chân như tung vó giữa trời... Có những chiếc đĩa thể hiện nguyên hình của con dê với khuôn mặt được thể hiện rất “dê” bằng các chi tiết chòm râu tua tủa, mắt láo liên, hai chiếc sừng nhọn cong ngược về phía sau, thân co rụt lại, bốn chân đang ở tư thế như đang chạy, chiếc đuôi phe phẩy trong không trung. Và những chiếc đĩa này cũng được thể hiện một cách cách điệu trong khung cảnh thần tiên với những đám mây cuộn và những quả cầu lửa bao quanh.

Tuy nhiên, bên cạnh những hình tượng con dê được thể hiện trong đám mây, vẫn có một vài tiêu bản trong số những cổ vật trục vớt được thể hiện hình ảnh con dê giữa cuộc sống tự nhiên của nó, rất gần gũi với con người. Đó hình ảnh trên một chiếc đĩa lớn và trên một chiếc âu men lam thể hiện con dê đang thong dong, đi kiếm ăn giữa một khung cảnh thanh bình xung quanh là khóm trúc, hoa lá, núi đồi... Một tiêu bản khác là chiếc đĩa trung cao 52cm, đường kính miệng 23,9cm và đường kính đáy 6,6cm lại thể hiện hình ảnh con dê với vẻ ốm yếu đứng giữa bụi cỏ. Có thể đây là nét vẽ chơi của trẻ con hoặc là của những thợ học việc chưa lành nghề... Bên cạnh nét trang trí chủ đạo là hình tượng con dê thì những cổ vật này thường được trang trí thêm với những mô-típ như dây hoa lá cuộn, dải cánh hoa sen, những đám mây cách điệu hoặc trang trí những mẫu hình oval được bao quanh bởi những đường lượn sóng mép vỏ sò, bên trong mỗi hình oval trang trí hoa lá, cây cỏ hoặc chim muông. Thân ngoài của đĩa thì được trang trí bằng một dải cánh hoa sen, đáy phủ men nâu.

Bằng những hình vẽ sinh động hình tượng con dê trang trí trên đồ gốm Chu Đậu cổ trục vớt tại vùng biển Cù Lao Chàmthể hiện phần nào ước mơ bay bổng, những suy nghĩ đầy chất lãng mạn của những họa sĩ xưa nói riêng, của những người Đại Việt thế kỷ 15 nói chung.  Đó là mơ ước muốn thoát khỏi những bon chen, tranh chấp, trần tục ở đời; muốn được sống ở chốn bồng lai tiên cảnh, tự do làm những gì mình thích…

NGUYỄN THƯỢNG HỶ - MAI HỒNG LÂM