Không gian đặc biệt

Một chuyên gia đô thị nhìn nhận, đô thị miền núi không chỉ là nhà bê tông hay đường nhựa. Đó là không gian văn hóa giao thoa giữa người Kinh và các dân tộc thiểu số qua các hình thức lễ hội, chợ phiên, gươl, không gian sinh hoạt cộng đồng.

Đó là một hệ sinh thái văn hóa – xã hội đặc thù, kết nối giữa người Kinh, người Xê Đăng, Ca Dong, Bh’noong… và nhiều tộc người khác trong sinh hoạt hàng ngày.

Khi tiến hành sáp nhập, nếu áp dụng mô hình quản trị cơ học trên bình diện cả nước, từ vùng đồng bằng đến miền núi, có thể sẽ không phù hợp với đời sống bản địa vốn nhiều tầng lớp phong tục. Nếu không có sự lắng nghe và linh hoạt, bản sắc địa phương sẽ dần bị làm mờ.

Lấy ví dụ Khâm Đức, thị trấn nhỏ của huyện Phước Sơn. Không gian trung tâm là nơi người dân vùng cao từ các xã đổ về, không chỉ để buôn bán mà để gặp gỡ, giao lưu, hát lý, uống rượu cần.

Hay gươl tại các thị trấn như Tăk Pỏ - nơi sinh hoạt cộng đồng, cúng thần rừng, tổ chức lễ hội đâm trâu - lại thường nằm ngay trung tâm huyện Nam Trà My. Đó là những không gian “văn hóa đô thị đặc biệt” - vừa mang tính bản địa, vừa là điểm neo giữ cộng đồng trong thời kỳ chuyển mình.

Nếu sáp nhập chỉ dựa trên tiêu chí diện tích, dân số mà không tính đến giá trị biểu tượng, thì những không gian như vậy sẽ mất dần.

Một nguy cơ khác là sự mai một vị thế của các thị trấn miền núi vốn là trung tâm huyện lỵ, giữ vai trò kết nối các xã vùng sâu. Không còn danh xưng thị trấn thì tính trung tâm – cả về quản trị và phát triển cũng sẽ mất. Khi không còn là trung tâm hành chính, việc thu hút đầu tư, ưu tiên ngân sách cho hạ tầng, giáo dục, y tế… có thể sẽ suy giảm.

Điều các đô thị miền núi cần không phải là giữ lại “tên gọi” đơn thuần, mà là giữ lại vai trò trung tâm thực chất - trung tâm văn hóa, dịch vụ, kết nối vùng. Việc xây dựng mô hình “đô thị vùng cao đa chức năng” là hướng đi cần tính tới. Trong đó, đô thị không chỉ là nơi làm việc của chính quyền, mà còn là không gian lưu giữ ngôn ngữ, lễ hội, tri thức bản địa - gắn liền với con người vùng cao.

Sáp nhập có thể là cơ hội để các thị trấn miền núi được đầu tư đồng bộ hơn. Nhưng cần luật hóa nguyên tắc giữ lại không gian bản địa trong các nơi sẽ sáp nhập. Cần trao thêm quyền tự chủ văn hóa, và cần lắng nghe tiếng nói từ chính những người dân vùng cao - những người hiểu rõ nhất điều gì là bản sắc, điều gì là gốc rễ cần gìn giữ.