Nghề đan lát của người Co

Những vật dụng đan lát

Già Nguyễn Thanh Nghĩa ở thôn 2, xã Trà Kót cho biết, nguyên liệu để làm ra những vật dụng từ đan lát đều sẵn có trong tự nhiên, nơi đồng bào Co sinh sống. Tuy nhiên, việc chọn vật liệu như thế nào để tạo ra một sản phẩm đan lát đẹp, bền không phải là chuyện dễ dàng. Tre, nứa, lồ ô, giang và sợi mây phải lấy vào ngày cuối tháng, bởi đầu tháng cây hay bị mối mọt. Chọn cây tre, nứa, lồ ô và giang phải được một năm tuổi trở lên, bởi cây non quá sẽ bị giòn, dễ gãy. Chọn những cây thẳng đều, dài, không lấy những cây bị cụt ngọn, bị sâu thân.

Sau khi đã chọn được vật liệu đủ tiêu chuẩn, khi mang về nhà không được để quá lâu vì cây khô sẽ khó chẻ nan. Già Nghĩa cho biết thêm: “Tùy theo các vật dụng mà người đan cắt thành từng đoạn tre nứa... cho phù hợp. Tiếp đến là công đoạn chẻ, chuốt nan, người đan phải có kinh nghiệm, dao vót nan không được cùn mà cũng không được sắc quá, chẻ nan mỏng hay dày là tuỳ thuộc vào sản phẩm sẽ được đan. Sau khi chẻ chuốt nan sao có độ mềm, nhẵn, đều để khi đan các nan khít vào nhau và không tạo ra kẽ hở, như vậy mới tạo ra một sản phẩm bền, đẹp”.

Theo tìm hiểu chúng tôi, nghề đan lát truyền thống của người Co xã Trà Kót là do đàn ông đảm nhận và họ thường tranh thủ lúc nông nhàn hay mùa đông giá rét để làm ra những sản phẩm đan lát thủ công đáp ứng nhu cầu của bà con trong làng sử dụng. Tùy từng loại sản phẩm mà đàn ông Co với đôi tay tỉ mẩn khéo léo và những kỹ thuật đan lát khác nhau từ các loại vật dụng như rổ đựng cơm, đồ dùng tỉa lúa, nia sảy lúa (apứt), gùi lúa nhỏ (atró), gùi lúa lớn (ateo), gùi ba ngăn của đàn ông(xui), đến mâm dùng cúng lễ (garáchéc) thường dùng kỹ thuật xâu xiên, là kỹ thuật phức tạp và khó đan, phải thật khéo tay và tay nghề đạt đến trình độ tinh xảo mới làm được. Để hoàn thiện một sản phẩm đan lát bền đẹp phải mất ít nhất 3 - 5 ngày, thậm chí có những sản phẩm mất cả tháng trời. Sau khi hoàn thiện, nếu như chưa sử dụng, người Co thường gác sản phẩm trên bếp để hun khói, giúp đồ vật bền hơn, tránh mối mọt.

Cần giữ gìn nghề truyền thống

Với người Co, trong số các sản phẩm từ đan lát, gùi là vật dụng được người Co dùng nhiều nhất bởi công dụng của nó. Đây là một phương tiện vận chuyển quan trọng và không thể thiếu trong đời sống của đồng bào Co nơi đây. Chiếc gùi không chỉ là đồ dùng lên nương rẫy mà còn được trang trí, thể hiện bàn tay khéo léo của đàn ông dân tộc Co. Có loại thân gùi đan bằng mây, còn chân gùi, khung gùi phải làm bằng tre với miệng gùi loe rộng được quấn mây rất đẹp, gùi có dây quàng qua trán và ách tỳ vào gáy người đeo. Riêng chân gùi phải làm trước, phải uốn chân gùi, thân gùi trước đó 10 - 15 ngày rồi gác lên gác bếp hong cho khô để chống mối mọt và tạo màu sắc cho gùi.

Qua mỗi sản phẩm đan lát của đàn ông dân tộc Co, người đan đều muốn thể hiện tình cảm, dấu ấn văn hóa trong đời sống sinh hoạt, sản xuất vào trong từng sản phẩm. Chiếc gùi nhỏ, là vật dụng luôn được trẻ em nữ theo mẹ, theo chị dùng vào việc bẻ măng, hái nấm. Gùi lúa lớn được phụ nữ dùng khi phát nương, làm rẫy có thể chứa đựng tất cả những gì cần thiết cho cuộc sống hàng ngày, từ củ khoai, mớ rau hái trên nương đến con tôm, con cá theo gùi mang về nhà phục vụ bữa ăn. Gùi ba ngăn để đàn ông Co mang trên lưng vừa có ngăn để áo mưa, ngăn để đồ ăn thức uống rất tiện lợi mỗi khi vào rừng đặt bẫy, săn bắn con chim, con chuột, con sóc.

Qua già Nghĩa, chúng tôi được biết thêm, nghề đan lát của người Co xã Trà Kót làm ra những vật dụng không chỉ để bà con sử dụng trong đời sống sinh hoạt, trong lao động sản xuất mà nó còn phục vụ nhu cầu tín ngưỡng. Các vật dụng đan lát của người Co còn là vật trao đổi với các tộc người khác cùng sinh sống trong vùng để có các con vật nuôi như heo, gà, vịt, đến lúa, gạo và gần đây để bán. Tuy nhiên, những người biết đan lát giỏi và gắn bó với nghề đan lát ở trong xã Trà Kót ngày càng ít đi, chỉ còn ở những người lớn tuổi như ông Đỗ Văn Thái (72 tuổi), ông Lê Xuân Diệu (68 tuổi) ở thôn 1, ông Nguyễn Thanh Nghĩa (76 tuổi) ở thôn 2, còn người trẻ hiện nay không mặn mà với nghề đan lát của cha ông.

Anh Huỳnh Ngọc Chiến - Chủ tịch UBND xã Trà Kót cho biết, nghề đan lát của người Co xã Trà Kót có tiềm năng rất lớn để trở thành một làng nghề. Tuy nhiên, hiện những sản phẩm từ đan lát thủ công của người Co gặp khó khăn trong khâu tiêu thụ trên thị trường do sự có mặt của các loại sản phẩm đa dạng từ đồ nhôm, nhựa, vừa đa dạng lại vừa rẻ tiền. Trước thực tế đó, địa phương rất mong các cơ quan chức năng huyện Bắc Trà My cần quan tâm, động viên, hỗ trợ, cũng như có chính sách ưu đãi phù hợp và tổ chức các lớp đan lát nhằm truyền dạy cho lớp trẻ, vận động bà con bảo tồn, gìn giữ các loại tre, nứa, giang, lồ ô và các loại cây mây bản địa nhằm tạo sản phẩm cho nghề đan lát truyền thống, qua đó giữ gìn bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Co tránh không bị mai một theo thời gian.