Người con ưu tú của quê hương Sơn Phô

Tháng 4.1947, ông chỉ huy tổ tự vệ phục kích bằng lựu đạn vào xe đi tuần tra của địch trên đường Hội An - Phước Trạch, diệt 7 tên lính Pháp.

Đây là một trong những trận đánh Pháp đầu tiên ở Hội An trong những ngày đầu giáp mặt với quân Pháp. Thể hiện tình thần dũng cảm, mưu trí của du kích địa phương, trận đánh mở ra khả năng và kinh nghiệm cho lối đánh du kích, với chiến công này, ông được Thị đội Hội An đánh giá cao.

Tháng 8.1947, được sự giới thiệu của ông Huỳnh Vân - Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến - Hành chính Hội An và ông Trần Kỳ Nhẫn - Chính trị viên Thị đội, Nguyễn Hoán được vinh dự kết nạp vào Đảng.

Sau khi trở thành một đảng viên, Nguyễn Hoán không ngừng nỗ lực, phấn đấu thực hiện xuất sắc nhiệm vụ được giao. Năm 1948 - 1950, ông làm Tiểu đội trưởng, Chính trị viên Trung đội biệt động; Đại đội phó rồi Đại đội trưởng C12 bộ đội địa phương đầu tiên của Hội An.

Thực hiện chủ trương của Tỉnh ủy, tháng 5.1950, Đại đội 12 của Hội An cùng với các đại đội bộ đội địa phương của Duy Xuyên, Đại Lộc, Điện Bàn được rút lên thành lập Tiểu đoàn 29 - Tiểu đoàn bộ đội địa phương đầu tiên của tỉnh. Nguyễn Hoán được phân công làm Đại đội trưởng Đại đội 61, Tiểu đoàn 29. Sau năm 1955, ông công tác tại sư đoàn 324. Năm 1958, ông làm Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 7, Trung đoàn 803.

Năm 1960, người chiến sĩ Quân đội nhân dân Việt Nam Nguyễn Hoán được điều động sang chiến trường Nam Lào vừa trực tiếp chỉ huy chiến đấu, vừa làm chuyên gia giúp nước bạn đối phó với những âm mưu đen tối của kẻ thù.

Sau thời gian tham gia chiến đấu tại Lào, ông được đơn vị điều động về lại Quảng Nam, năm 1962 ông được cử đi học tại Học viện Quân sự Trung ương, Hà Nội, sau đó về lại miền Nam làm Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 60, Trung đoàn 1, Sư đoàn 2, địa bàn hoạt động chủ yếu là Tam Kỳ - Tiên Phước - Quế Sơn.

Năm 1964, ông chỉ huy chiến đấu diệt gọn 1 đại đội ngụy tại chợ Lùm (trên đường Tam Kỳ - Tiên Phước), bắt sống tên đại đội trưởng. Năm 1965, ông chỉ huy trận đánh địch càn quét bằng bộ binh có xe tăng yểm trợ tại ngã ba Cẩm Lý (trên đường Phong Thử - Ái Nghĩa), diệt 3 đại đội địch và thu nhiều vũ khí. Với thành tích chiến đấu xuất sắc, năm 1965, ông được bầu vào Ban chấp hành Đảng bộ tỉnh và phân công giữ chức Tỉnh đội phó Quảng Đà.

Năm 1967, Thị ủy Hội An tổ chức hội nghị bàn biện pháp thực hiện quyết tâm chiến lược của Trung ương Đảng. Hội nghị quyết định “Tổng động viên chính trị” trong toàn Đảng bộ, lực lượng vũ trang và các tầng lớp nhân dân thị xã với khẩu hiệu: “Tất cả cho tiền tuyến, tất cả cho chiến thắng, tất cả để giành toàn bộ chính quyền về tay nhân dân”.

Ban chỉ huy Tổng công kích, Tổng khởi nghĩa của thị xã được thành lập do ông Ngô Xuân Hạ - Bí thư Thị ủy làm Chính ủy, Nguyễn Hoán - Tham mưu phó Mặt trận 4 làm tư lệnh trong cuộc tổng tiến công và nổi dậy Xuân Mậu Thân năm 1968.

Trong đợt này, ông chỉ huy các trận đánh vang dội ở chiến trường Hội An: Tiêu diệt chốt điểm ở thôn 3, Cẩm Kim do một đại đội bảo an ngụy chốt giữ, diệt gọn 1 trung đội bảo an ngụy tại đồn đầu cầu thôn 5, Cẩm Thanh, 2 lần đánh san bằng trụ sở quận lỵ và chi khu quân sự Hiếu Nhơn, giải phóng Nhà lao Hội An, tập kích đồng loạt vào các vị trí của địch ở trung tâm nội ô Hội An, Tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân 1968.

Năm 1972, ông được bầu vào Ban Thường vụ Tỉnh ủy Quảng Nam và phân công làm Tỉnh đội trưởng Quảng Nam. Năm 1973 - 1974, ông tham gia chỉ huy giải phóng Nông Sơn, Trung Phước, đánh chiếm Hiệp Đức, phá hủy hoàn toàn âm mưu “Tràn ngập lãnh thổ” của Mỹ, ngụy.

Từ năm 1976 đến năm 1979, ông công tác tại Đoàn 675, 859 và Sư đoàn phó Sư đoàn 859, Bộ tư lệnh Quân khu V. Năm 1981, ông nghỉ hưu. Năm 1990, Hội Cựu chiến binh Việt Nam thị xã Hội An được thành lập, Nguyễn Hoán được chỉ định làm Chủ tịch. Ông mất năm 1998.

Năm 2022, kỷ niệm 95 năm sinh của ông, bạn bè, đồng chí, đồng nghiệp và nhân dân Hội An luôn nhớ về người anh hùng Nguyễn Hoán. Từ một chiến sĩ trở thành cán bộ chỉ huy, ở cương vị nào, hoàn cảnh nào ông cũng hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ. 

Cả cuộc đời Nguyễn Hoán gắn liền với quân đội, dấn thân không mệt mỏi cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc. Ông là tấm gương sáng về sự thông minh, dũng cảm, mưu trí, tác phong chỉ huy sắc sảo, đã chỉ huy nhiều trận đánh xuất sắc; nêu gương tốt cho cán bộ chiến sĩ học tập, trọn đời cống hiến, hy sinh cho quê hương, cho đất nước.

Với những công lao to lớn, ông đã được Đảng, Nhà nước trao tặng nhiều phần thưởng cao quý: Huân chương Độc lập hạng Nhì; Huân chương Kháng chiến hạng Nhất; Huân chương Chiến công giải phóng hạng Nhất, Nhì, Ba; Huân chương Chiến sĩ vẻ vang hạng Nhất, Nhì, Ba; Huân chương chiến thắng hạng Ba, Huân chương quân công hạng Hai. Năm 20017, Nguyễn Hoán được Nhà nước truy tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân. 

Quê hương Hội An ngày nay không ngừng phát triển, phố xá, làng quê, hải đảo khởi sắc từng ngày... Nhiều người mong thành phố sẽ sớm đặt một con đường mang tên Nguyễn Hoán, để nhân dân luôn nhớ người con ưu tú của quê hương Sơn Phô. Điều này cũng thật xứng đáng với những công lao đóng góp của ông, cũng như lịch sử đã đánh giá đúng vai trò của ông trong cuộc kháng chiến trường kỳ, anh dũng của dân tộc.