Nhà văn Phan Tứ với đề tài chiến tranh cách mạng (Tiếp theo và hết)

Ở tiểu thuyết “Trại ST18” (in năm 1974), Phan Tứ đã tái hiện mảng hiện thực độc đáo mà chính ông đã trải qua và am hiểu tường tận. Đó là sự kiện trong trại giam đặc biệt, trại ST18, trại giam tù binh Mỹ ở vùng núi Quảng Nam. Tại đây, các chiến sĩ quân giải phóng đã kiên trì trong một cuộc chiến đấu thầm lặng và căng thẳng, dẫu không đổ máu nhưng vô cùng quyết liệt để cải huấn tù binh Mỹ. “Trại ST18” đã góp phần khắc phục cái thiếu vắng trong văn học giải phóng và văn học Việt Nam khi đó là cần xây dựng những nhân vật phản diện (Mỹ, ngụy) chân xác, đúng với bản chất của nó để có thể hiểu sâu sắc kẻ thù mà ta đang chiến đấu, để càng hiểu rõ hơn ý nghĩa to lớn của cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc.

Đầu năm 1974, Phan Tứ trở lại chiến trường. Ông mang theo một đề cương tiểu thuyết nhiều tập với tên “Người cùng quê” đã được các đồng chí lãnh đạo văn hóa văn nghệ (Tố Hữu; Hà Huy Giáp) góp ý. Ông vào chiến trường để lấy tư liệu và đã hòa mình vào cuộc sống chiến đấu những ngày Tổng tiến công và nổi dậy giải phóng từng địa phương và cả miền Nam. Ông vừa đi theo các đơn vị bộ đội, dân chính vừa viết báo kịp thời phục vụ cho các chiến dịch Tiên Phước - Tam Kỳ, Đà Nẵng và chiến dịch Hồ Chí Minh.

Vào chiến trường lần này, Phan Tứ muốn thu thập tư liệu nhằm xây dựng một tiểu thuyết đồ sộ để “đền ơn đáp nghĩa” với đồng bào, đồng chí, với quê hương đã nuôi dưỡng mình. Ông hy vọng với quyển sách này, ông sẽ thể hiện được những biến cố lịch sử lớn nhất của đất nước, đồng thời phản ánh sự trưởng thành của nhiều tầng lớp quần chúng cách mạng trong suốt chặng đường lịch sử dân tộc từ Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến 2 cuộc chiến chống Pháp và chống Mỹ.

Từ sau giải phóng, vừa công tác với cương vị Ủy viên Thư ký Hội Nhà văn Việt Nam, Chủ tịch Hội Văn nghệ Quảng Nam - Đà Nẵng, đại biểu Quốc hội, vừa chống chọi với nhiều bệnh tật, Phan Tứ đã gồng mình viết được 3 tập trong tiểu thuyết “Người cùng quê”, còn tập 4 phải dang dở. Ông ra đi ngày 17.4.1995…

*
*        *

Phan Tứ thường nói với đồng nghiệp: “Người ta đang nô nức viết theo phong cách này, phong cách nọ, tôi chỉ theo hiện thực nghiêm ngặt”. Xuất phát từ quan điểm đó với ý nghĩ: Hiện thực bao giờ cũng có cái xấu - cái tốt, cái cao cả và cái đớn hèn thường đi bên nhau nên ông nhìn nhận cuộc sống một cách khách quan. Nhờ thế trang viết của ông không đơn giản, phiến diện một chiều. Ông không né tránh những mất mát, tổn thất, những giằng co quyết liệt, những kẻ hèn nhát, đầu hàng. Là người trong cuộc - tham gia chiến đấu ở Lào và miền Nam - ông nhận ra những vấn đề cơ bản của cuộc chiến đấu: Sự gắn bó giữa cách mạng dân tộc và dân chủ, bản chất anh hùng và lòng nhân đạo của quân đội ta, tinh thần quốc tế vô sản đến vấn đề tình yêu và lý tưởng, cá nhân và tập thể… Do nhận thức và giải quyết được những vấn đề đó nên tác phẩm của ông có sức lôi cuốn và có giá trị cao. Ông đã dựng lên được một bức tranh hiện thực lớn của cuộc chiến đấu với nhiều chủ đề, nhiều loại nhân vật, nhiều địa điểm và thời khắc khác nhau.

Khi xây dựng nhân vật, ông cũng chú ý đến tác động nhiều chiều, nhiều mặt đối với sự phát triển tính cách nhân vật. Vì thế, ông đã tạo nên sự đa dạng trong thế giới nhân vật của mình nói chung và sự phong phú trong tính cách của từng nhân vật nói riêng. Ông đặc biệt thành công trong việc xây dựng khối quần chúng đông đảo với nhiều thế hệ, nhiều tầng lớp cùng nhau tham gia cách mạng. Từng người trong tập thể lớn lao đó đều có tính cách riêng, số phận riêng như ông Sần trong “Về làng”, má Bảy, út Sâm trong “Gia đình má Bảy”, Mẫn, Thiêm trong “Mẫn và tôi”…

Trong việc xây dựng nhân vật tích cực, nhiều nhà văn đã chọn hình ảnh người anh hùng trong đời thực để đưa vào trang sách (Nguyên Ngọc với “Đất nước đứng lên”, Nguyễn Thi với “Người mẹ cầm súng”) còn Phan Tứ thường chọn những con người bình thường trong quần chúng cách mạng do va đập trong cuộc sống chiến đấu mà trưởng thành và trở thành anh hùng: Tiến trong “Bên kia biên giới”, Đại đội trưởng Lương trong “Trước giờ nổ súng”, má Bảy, út Sâm trong “Gia đình má Bảy”, Thiêm, Mẫn trong “Mẫn và tôi”.

Phan Tứ đã thành công trong việc khắc họa rõ nét nhiều số phận nhân vật, chứng tỏ tay nghề viết tiểu thuyết vững vàng, tư duy thấu đáo của ông. Nhiều nhân vật của ông có số phận, tính cách rất riêng không lẫn vào đâu được.

Trong sáng tác, Phan Tứ ngày càng có nhiều cố gắng tìm tòi đổi mới cách viết. Người đọc có thể nhận ra ở “Bên kia biên giới” và “Trước giờ nổ súng” Phan Tứ cấu trúc theo trình tự thời gian, ở dạng đơn tuyến. Đến “Gia đình má Bảy” ông đã kết hợp nhiều thủ pháp, đi sâu thể hiện diễn biến tâm lý nhân vật, các tuyến chủ đề, nhân vật, sự kiện được tổ chức đan xen. Ở “Mẫn và tôi” ông lại trình bày câu chuyện từ ngôi thứ nhất, mọi việc được thông qua nhân vật “tôi”, vì vậy nhà văn có điều kiện mở rộng biên độ suy nghĩ, hồi ức, liên tưởng…

Tuy nhiên, do sáng tác của Phan Tứ ra đời trong hoàn cảnh chiến tranh gian khổ và ác liệt, trong hoàn cảnh tác giả đau ốm liên miên nên có chỗ, có trang chưa được chăm sóc kỹ lưỡng vì thế không tránh khỏi những hạn chế: một số chỗ chưa nhuần nhuyễn về cảm xúc, có chỗ chi tiết sự kiện lấn át nhân vật… Nhưng bạn đọc có thể thể tất cho điều ấy. Bạn đọc vẫn nhận ra những trải nghiệm bằng xương máu của tác giả, vẫn cảm nhận được tình yêu, lòng tin và sự gắn bó của nhà văn với nhân dân và đất nước. Phan Tứ đã chung thủy với đề tài chiến tranh cách mạng đến trọn đời. Đúng như nhận xét của nhà thơ Hữu Thỉnh - Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam đọc trong lễ truy điệu nhà văn Phan Tứ tại Đà Nẵng: “Phan Tứ là một trong những cây bút xuất sắc về đề tài chiến tranh cách mạng, đặc biệt xuất sắc trong việc thể hiện tính gắn bó keo sơn trong mọi hoàn cảnh của hai dân tộc Việt - Lào”.

THANH QUẾ