Suối nguồn, dòng sông và biển cả

Nhà khoa học lừng danh bậc nhất thời hiện đại, tác giả của các thuyết tương đối hẹp và rộng đã từng nói: "Khám phá về thuyết tương đối hẹp của tôi đã đến từ trực giác và âm nhạc chính là động lực đứng đằng sau trực giác ấy. Phát minh của tôi là kết quả của cảm nhận âm nhạc của tôi".

Trong tiếng Pháp, chữ văn hóa (Culture) có gốc từ tiếng la tinh "colere", có nghĩa là săn sóc duy trì. Nguồn gốc sâu xa ấy nói đến sự gắn bó tương quan giữa con người và thiên nhiên. Ngày nay văn hóa có nghĩa trừu tượng và tổng quát, bao gồm nghệ thuật, đạo đức, tâm linh... Những cảm nhận và thể hiện căn bản của cuộc sống văn hóa chính là tập hợp của tri thức con người.

Thác Bạc - Sapa.

Gần đây nhà khoa học người Mỹ gốc Việt, Trịnh Xuân Thuận với những cuốn sách nổi tiếng về vật lý thiên văn học cũng đã xác định sự tương liên giữa khoa học và văn hóa. Ông nói: "Khoa học không thể biệt lập mà là bộ phận của văn hóa".

Văn hóa là suối nguồn của khoa học

Có thể nói khoa học ngày nay bắt nguồn từ thời Hy Lạp cổ đại với những đột phá văn hóa của Thalès, Anaximandre, Pythagore, Aristote…

600 năm trước Công nguyên, Thalès đến từ Milet (nay thuộc Thổ Nhĩ Kỳ) nghiên cứu về những ánh sao rơi để giúp thuyền bè đi lại chung quanh Địa Trung Hải. Là người đầu tiên, ông đã chẳng những chủ tâm đến khía cạnh ứng dụng tức thì của công nghệ mà còn tìm hiểu lý lẽ sâu xa thuần lý của hiện tượng. Đây chính là thái độ đột phá đặt nền tảng cho khoa học.

Học trò của Thalès là Anaximandre, người ít nổi tiếng hơn, nhưng cũng đã có những cống hiến quyết định cho hướng đi của khoa học đúng nghĩa. Anaximandre quan sát sự di chuyển của các vì sao và đi đến kết luận là trái đất đứng lơ lửng trong vũ trụ, không dựa vào nền tảng nào hết. Anaximandre đã vượt qua những quan niệm dị đoan cổ xưa hay diễn tả sự vận hành của trái đất như là những sắp đặt của thần linh. Ông đã tạo ra một tư tưởng văn hóa đột phá cho khoa học, tinh thần phản biện liên tục, xây dựng thành tựu tri thức nhưng sẵn sàng hoài nghi đặt lại vấn đề khi cần thiết.

Một người học trò khác nổi tiếng không kém thầy là Pythagore, gốc ở Samos (lãnh thổ Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay), là một con người của văn hóa toàn diện: lực sĩ olympic, triết gia, nhạc sĩ, nhà thiên văn, nhà hình học với định lý mà ai cũng biết. Khi Pythagore giết bò để cám ơn thần linh đã soi sáng cho cái định lý lừng lẫy của mình, không phải vì ông đã khám phá ra định lý ấy (có lẽ người Babylone, Ai Cập và Trung Quốc đã biết nó) mà vì đã giúp ông chứng minh một cách minh bạch, phổ quát, tuyệt đối và không thể phủ nhận được định lý này.

Phong cách chính danh của khoa học xuất phát ở khái niệm phổ quát, ai cũng phải công nhận, ở tính chất nghiêm túc và chặt chẽ, không đại khái xuề xòa như trước đây.

Đó là sự đột phá của văn hóa cổ Hy Lạp có tính quyết định, đặt nền tảng cho các bước đi khoa học về sau, làm tiền đề của nền khoa học thế giới, ngay sau đó được củng cố và phát triển nhờ ở các nhà khoa học, hiền triết Euclide, Aristote…

Khoa học là biển cả của văn hóa

Cuộc cách mạng khoa học công nghệ tại châu Âu khởi đầu từ thế kỷ 17 bước sang thế kỷ 18 cũng đã được khơi nguồn từ những đột phá văn hóa phát xuất từ thời kỳ Phục Hưng ở Ý (thế kỷ 15-16) và sau đó là thời kỳ Khai Sáng dân chủ cộng hòa ở Pháp (thế kỷ 17-18).

Sự kiện quyết định của hiện tượng Phục Hưng là phát minh máy in của Gutenberg tại Đức năm 1450. Phương tiện in ấn mới đã đẩy mạnh giao lưu văn hóa trên toàn thể châu Âu và những tác phẩm văn học của Dante, Pétrarque, Rabelais, Shakespeare, Erasme… đã được phổ biến rộng rãi trong giới trí thức…

Rồi chấn động khoa học đã nổ ra với tác phẩm của Nicolas Copernic xác định trái đất tròn quay chung quanh mặt trời, tác phẩm gây tranh cãi trong cả thế kỷ 16 vì nó phản biện những giáo điều của thời đại. Phát minh khoa học này chính là luồng gió văn hóa mới xuyên thế kỷ, tiền đề cho những nhà khoa học khai sáng Galilée, Képler, Descartes, Newton với những thành tựu sau đó mà ta được biết.

Những tác phẩm khai sáng về dân chủ dân sinh của Montesquieu, Rousseau, Voltaire; những ý kiến cải cách tôn giáo của Calvin, Luther; những quan điểm về quyền con người, tam quyền phân lập... đã nhờ kỹ thuật in ấn mới phổ biến rộng rãi đến người dân, dẫn đến cuộc Cách mạng dân chủ dân quyền 1789 tại Pháp rồi lan ra toàn thể châu Âu.

Khoa học công nghệ đã tương tác ngược lại, giúp cho văn hóa chủ đạo hướng thiện tìm đến sự bao la của dân gian vậy.

Và dòng sông nối suối nguồn ra biển cả là thể chế

Sự tương tác biện chứng giữa văn hóa và khoa học cần một môi trường thuận lợi. Không có một cấu trúc xã hội phù hợp thì mọi liên đới sẽ bị tắc nghẽn, vô hiệu hóa, dẫn đến sự bức tử… Khoa học sẽ không có cơ may phát triển khi thiếu văn hóa tôn trọng nhân tài, bồi dưỡng sáng chế hoàn toàn vắng bóng.

Ta biết trong thời cổ đại ở Hy Lạp, quân phiệt võ biền ở thành Sparta thôn tính thành Athene thì các nhà bác học phải di tản sang Ý. Kết quả là văn minh Hy Lạp đã hồi sinh tại La Mã, để sau này các sử gia đã gọi đây là nền văn minh Hy-La.

Tại châu Âu, khi khoa học công nghệ phát triển, các giới vương quyền quý tộc Ý, Phổ, Tây Ban Nha, Pháp, Thụy Điển đã là những nhà tài trợ, cha nuôi của các nhà khoa học, văn hóa… Khi họ bị đàn áp ở nơi này, họ chỉ cần di tản qua nơi khác là có thể sống sung túc và sinh hoạt thoải mái để duy trì, quảng bá những sáng kiến, phát minh hay tác phẩm khoa học nghệ thuật của mình.

Trong thế kỷ 18, châu Âu chính là cái nôi hiện đại, cho phép sự đột phá về văn hóa và sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ.

Và châu Âu cũng đã trở thành châu lục nhỏ bé nhưng đã vươn ra chi phối toàn thế giới về mọi mặt.

Và ngày nay, thời đại Internet, thế giới chẳng những tròn mà còn phẳng, cho phép những đột phá tư duy mới. Khoa học công nghệ đã trở thành phương tiện bao la, vô cùng hữu hiệu cho sự phát triển văn hóa chân - thiện - mỹ toàn cầu…

GS. NGUYỄN ĐĂNG HƯNG