Lê Đức Thịnh: Từ không gian học đường đến văn học dịch

Duyên chữ

* Nhiều nhà văn cho biết họ trở thành nhà văn là do văn chương chọn họ. Còn anh thì sao?

- Nhà thơ, dịch giả Lê Đức Thịnh: Tôi là người học văn, dạy văn và yêu nghề của mình. Vì thế, việc tôi làm thơ, viết văn cũng là... tự nhiên, như một đam mê tự thân. Tất nhiên, chỉ với ngần ấy và với cái kiểu viết rồi cất giữ cho riêng mình, có lẽ mãi mãi tôi sẽ chỉ lặng lẽ trong vai một ông giáo nếu tôi không may mắn gặp được “duyên chữ”.

* So với bạn bè văn nghệ cùng trang lứa, “duyên chữ” đến với anh hơi muộn...

Nhà thơ, dịch giả Lê Đức Thịnh, bút danh Mộc Nhân, sinh năm 1963 tại Đại Lộc, Quảng Nam, hội viên Hội VHNT Quảng Nam. Anh đã xuất bản 8 tập sách, gồm 2 tập thơ: “Những vũ điệu và khúc ca” - NXB Hội Nhà văn 2015; “Ngẫu khúc chữ” - NXB Đà Nẵng 2021; 1 tập tản văn “Chúng ta trong cõi lao đao” - NXB Hội Nhà văn 2020 và 5 tác phẩm dịch thuật, biên soạn từ nguồn tư liệu nước ngoài: “Bụi trong gió” - NXB Đà Nẵng 2016; “Bob Dylan-những hòn đá lăn” - NXB Hội Nhà văn 2017; “Bob Dylan-mai sau biết đến bao giờ” - NXB Hội Nhà văn 2018; “Yesterday-60 năm The Beatles” - NXB Hội Nhà văn 2020; “Aubade” - NXB Hội Nhà văn 2021).

- Lê Đức Thịnh: Thực ra, tôi đến với văn chương không quá sớm như các bạn văn khác, nhưng với riêng tôi thì có lẽ cũng không phải muộn. Trước khi chính thức đưa tác phẩm của mình ra công chúng, tôi đã viết lai rai dưới dạng nhật ký, cho riêng mình hoặc tặng ai đó... Cho đến năm 2000, tôi có viết một bài thơ tạm gọi là “nghiêm túc” và nhận được phản hồi tích cực từ bạn văn. Đây là dấu mốc để tôi chăm viết hơn, nhất là thơ.

Thật sự thì việc viết lách của tôi khởi đi từ/ trong môi trường giáo dục. Thời gian đầu tôi làm thơ và viết nhiều bài nghị luận liên quan học đường. Nó giúp tôi tích lũy kinh nghiệm và có hứng thú để sau này “biết” viết kiểu nghị luận/ tiểu luận hơn.

Cũng từ môi trường học đường, tôi đã có được một “sự kiện” rất đáng nhớ, có giá trị như cú hích, đó là khi cuốn “Tài liệu ôn tập - luyện thi vào lớp 10 môn Ngữ văn” của tôi được NXB Đà Nẵng ấn hành (2009). Cuốn sách đó khiến tôi, một giáo viên bình thường, được biết đến khá nhiều trong giáo giới Quảng Nam và Đà Nẵng; được ghi nhận và còn lọt vào “mắt xanh” của Hội đồng chuyên môn Sở GD-ĐT…

Chữ nghĩa “thương nhau”

* Khởi đi từ thơ và nghị luận học đường, nhưng khi chính thức bước vào sân chơi văn chương rộng lớn bên ngoài, Lê Đức Thịnh đã bày ra không chỉ có ngần ấy mà còn có cả tản văn, tiểu luận phê bình và dịch thuật nữa. Anh tự nhận mình là người khao khát và đam mê văn chương, biết mình có gì và luôn muốn thử sức mình.

* Vừa sáng tác, vừa dịch, vừa viết phê bình, anh có cảm thấy những việc này “chỏi” nhau không?

- Lê Đức Thịnh: Tôi là người viết nhiều thể loại và tôi tự thấy đó là một ưu thế. Thoạt trông thì thấy có vẻ “chỏi”, nhưng thực ra chúng giúp ích cho tôi khá nhiều trong quá trình nuôi dưỡng sự viết của mình.

Với tôi, chữ nghĩa luôn biết “thương nhau”, dù ở những thể loại khác nhau nhưng luôn hỗ trợ nhau để cùng thăng hoa. Chẳng hạn nếu tắc tứ thơ, tôi duy trì thú viết bằng dịch thuật hay viết văn xuôi; hoặc muốn thay đổi cảm hứng tôi cũng làm thế. Nhờ đó mà mạch viết không bị đứt quãng. Tôi quan niệm: hãy viết để duy trì mạch chữ, chưa vội cho rằng hay/ dở mà đắc ý hay nản lòng.

* Ngoài một bản thảo chờ in, đến lúc này Lê Đức Thịnh đã có 8 đầu sách được xuất bản (không kể tập sách hướng dẫn ôn thi văn lớp 10); trong đó có 5 tác phẩm dịch hoặc biên soạn từ tư liệu nước ngoài. Bởi vậy, nhiều khi bạn bè gọi Lê Đức Thịnh là dịch giả. Anh thường không tỏ ra phấn khích trước danh xưng ấy, mà chỉ cảm khái: “Tôi không ngờ là mình lại đam mê dịch thuật đến vậy”.

* Có thể anh “không ngờ”, nhưng hẳn là việc dịch thuật đem lại những thú vị nào đó khiến anh đam mê chứ?

- Lê Đức Thịnh: Hẳn nhiên là có, khá nhiều. Ví như khi dịch thơ nước ngoài, tôi học được nguồn tứ thơ lạ, mới cùng cách diễn đạt hiện đại hơn, giúp tôi có thể tự “làm mới” thơ mình. Việc đọc, dịch văn học nước ngoài còn giúp và buộc tôi tìm hiểu xem chúng nói về điều gì, đưa ra thông điệp thế nào... Thông qua tiếp cận, dịch văn học nước ngoài, tôi tìm thấy một cánh cửa mở...

Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu và dịch, càng lúc tôi càng có ý thức hơn về tính chuyên nghiệp và tôi cũng tự hiểu rằng không thể xem dịch văn chương như thứ “làm màu”. Từ việc dịch sách, tôi cũng có được những kỷ niệm thú vị.

Ví như nhờ cuốn “Yesterday - 60 năm The Beatles”, tôi được cộng đồng mê nhạc The Beatles và nhiều dịch giả ở Việt Nam biết đến. Cuốn sách cũng được “rao” trên fanpage The Beatles toàn cầu và Việt Nam, nhờ đó được bán hết ngay. Hay như cuốn “Aubade”, vừa được giới nghiên cứu phản hồi tốt vừa thành công trong phát hành; thậm chí chẳng rõ từ nguồn nào mà một người nào đó đã đưa “Aubade” lên trang thương mại trực tuyến Tiki để rao bán...

Giá trị của  đam mê

* Nhìn vào thành quả dịch thuật của anh, nhiều người không khỏi nể phục, và họ tò mò muốn biết anh đến với dịch thuật từ bao giờ và như thế nào?

- Lê Đức Thịnh: Khởi nguồn của việc này là sáu năm tôi dạy học ở huyện miền núi Nam Giang. Thời gian rỗi khá nhiều và tôi tự tìm thú vui cho mình, đó là nghe nhạc nước ngoài qua radio, chơi đàn và học tiếng Anh.

Quanh khu vực thị trấn hoang sơ lúc ấy, ai có quyển sách, tài liệu gì liên quan đến tiếng Anh tôi đều đến mượn hay xin về đọc và học. Sau này chuyển công tác về đồng bằng, tôi vẫn duy trì cái thú ấy, nhờ vậy mà cảm hứng và đam mê của tôi không mất.

Với âm nhạc, tôi trở thành nhạc công thực thụ có thể tự tin trình diễn trên sân khấu. Còn tiếng Anh thì tôi nỗ lực tự học nhiều hơn, nhờ các phương tiện, thiết bị, công cụ hỗ trợ và những người bạn, đồng nghiệp chuyên môn Anh ngữ cũng là nguồn để tôi học tập.

* Để đọc, thẩm thấu và chuyển ngữ được một tác phẩm văn chương là rất khó, nhất là với những người không được đào tạo chuyên ngành...

- Lê Đức Thịnh: Đúng là không phải ai giỏi ngoại ngữ đều có thể trở thành dịch giả, nhất là việc chuyển ngữ tác phẩm văn chương còn phải có khả năng diễn đạt theo ngôn ngữ văn chương nữa.

Vốn tiếng Anh của tôi cơ bản là do tự học, mà chủ yếu là luyện kỹ năng đọc hiểu và dịch Anh - Việt. Ngoài ra, tôi cũng học và có được tấm bằng C tiếng Anh từ năm 1990, do Trường Đại học Ngoại ngữ Đà Nẵng cấp.

Tôi vừa học vừa dịch và vừa dịch vừa học. Với tôi, đó là một loại “lộc” nẩy nở từ quá trình làm thơ, viết văn của mình. Chẳng hạn đứng trước một từ ngữ, tôi có khả năng lựa chọn từ tương đương nhiều hơn sao cho hợp âm vận, tiết điệu, thậm chí là phép chơi chữ trong nguyên tác.

Dịch, ở một góc độ nhất định, cũng là một hoạt động sáng tạo. Vậy nên tôi dành thời gian nhiều cho việc dịch và không nghĩ nó lấy mất hay giảm đi cảm hứng, thời gian sáng tác của mình. Thậm chí việc dịch và sáng tác hỗ trợ cho nhau rất tốt.

* Qua việc dịch văn học nước ngoài, anh có thể đưa ra một cái nhìn về văn học Việt Nam với thế giới?

- Lê Đức Thịnh: Một câu hỏi quá khó, quá tầm của tôi. Tuy nhiên, từ công việc của mình, trong một phạm vi hẹp và trong khả năng đọc hiểu chừng mực của mình, tôi hết sức dè dặt và chủ quan nghĩ rằng, văn học/ thơ Việt hiện nay dù đã đổi mới rất nhiều nhưng vẫn còn khoảng cách khá xa với văn học thế giới.

Thơ Việt vẫn khu trú trong diện hẹp về đề tài, thể tài; nặng về tìm tòi, sáng tạo chữ nghĩa, tứ lạ mà ít chú ý đến sự giản dị... Ngoài ra, còn một “khoảng cách” nữa, đó là hầu hết nhà thơ Việt Nam chưa sáng tác được bằng tiếng Anh, việc dịch thơ Việt ra tiếng nước ngoài và phát hành bên ngoài lãnh thổ Việt Nam cũng rất hiếm.

* Xin cám ơn anh về cuộc trò chuyện này!