Tiếng vọng từ một di tích

Quyết định chớp thời cơ

Nhận định tình hình có những diễn biến và thời cơ thuận lợi, ngày 14.8.1945, Tỉnh ủy Quảng Nam mở hội nghị, quyết định phát động toàn dân chuẩn bị lực lượng, vũ khí để chờ ngày nổi dậy giành chính quyền. Cũng tại hội nghị này, kế hoạch khởi nghĩa được bàn tính rất kỹ và giao cụ thể cho từng cá nhân phụ trách tại các khu vực, địa bàn trong tỉnh.

Ngày 15.8.1945, phát xít Nhật đầu hàng vô điều kiện quân đồng minh. Quân lính Nhật đóng ở đồn Cửa Đại và đồn Bảo An, tỉnh lỵ Hội An đều rút ra Đà Nẵng để chuẩn bị xuống tàu về nước. Bị Nhật dựng lên lại bỏ rơi, chính quyền tay sai rệu rã từ cấp trung ương trở xuống. Trước thời cơ này, Tỉnh ủy Quảng Nam quyết định  cuộc khởi nghĩa  trong toàn tỉnh, đồng  thời chỉ thị cho Thị ủy Hội An tiến hành nhanh chóng công tác chuẩn bị, thành lập Ủy ban khởi nghĩa và phát động nhân dân đứng lên giành chính quyền. Đồng chí Nguyễn Phe, Tỉnh ủy viên được cử làm Trưởng ban khởi nghĩa Hội An.

Với tinh thần hết sức khẩn trương, ngày 16.8.1945, Ủy ban khởi nghĩa tỉnh Quảng Nam đã phân công hai đồng chí Võ Toàn (Võ Chí Công) và Phan Thị Nể về ngay thị xã Hội An để cùng với Thị ủy và Ủy ban khởi nghĩa Hội An chỉ đạo cuộc nổi dậy sắp tới. Thời cơ của cách mạng trên địa bàn mỗi lúc càng thuận lợi hơn nên 17 giờ ngày 17.8.1945, Thị ủy, Ủy ban khởi nghĩa đã quyết định lấy nhà ông Huỳnh Đủ, một cơ sở của Việt Minh ở ấp Ngọc Thành, xã Cẩm Kim (nay thuộc khối phố 2, phường Cẩm Phô, TP.Hội An) để họp khẩn cấp bàn bạc việc khởi nghĩa.

Điều đặc biệt của hội nghị này là có một “tên lính” từ đồn Bảo An của giặc được Ủy ban khởi nghĩa Hội An mời về cùng dự. Người này chính là đồng chí Lê Đức Hổ, được Thị ủy Hội An cài cắm vào hàng ngũ địch để nắm tình hình. Đồng chí Lê Đức Hổ đã báo cáo toàn bộ diễn biến bên trong lực lượng tay sai tại các đồn Bảo An, Cửa Đại và một số địa phương của Hội An cho các đồng chí lãnh đạo Thị ủy biết. Nhiều vấn đề quan trọng được hội nghị thảo luận sâu kỹ và đi đến thống nhất với kế hoạch khởi nghĩa. Bởi lực lượng của ta đã được chuẩn bị và phân công cụ thể từng đoàn, từng nhóm, các hướng nổi dậy của nhân dân trong thị xã…, vì vậy đồng chí Võ Toàn nhất trí với ý kiền đề xuất của của đồng chí Nguyễn Phe là chớp lấy thời cơ, kêu gọi các tầng lớp nhân dân đồng loạt nổi dậy ngay trong đêm 17.8 chứ không thể chậm hơn nữa, mặc dù trước đó Tỉnh ủy và Ủy ban khởi nghĩa Quảng Nam dự tính cuộc khởi nghĩa ở Hội An sẽ nổ ra ngày 21.8.1945.

Khởi nghĩa sớm

Như vậy, từ lúc diễn ra cuộc họp tại nhà ông Huỳnh Đủ đến thời điểm khởi nghĩa chỉ có vài tiếng đồng hồ, mốc thời gian này nằm ngoài dự kiến ban đầu. Ngay tại cuộc họp, đồng chí Võ Toàn đề nghị Ủy ban khởi nghĩa Hội An thảo gấp tối hậu thư và khoảng 19 giờ tối ngày 17.8, đồng chí Trần Đình Tri, cán bộ Ủy ban khởi nghĩa trực tiếp mang đưa cho Tỉnh trưởng Tôn Thất Giáng. Nội dung chủ yếu của tối hậu thư yêu cầu Tỉnh trưởng Tôn Thất Giáng phải giao ngay chính quyền cho Mặt trận Việt Minh, nếu không sẽ bị trừng trị. Song Tôn Thất Giáng vẫn lỳ lợm, ngoan cố không chịu trả lời. Mặt khác, đồng chí Nguyễn Phe liên lạc ngay với Tỉnh ủy và Ủy ban khởi nghĩa Quảng Nam để xin ý kiến cho Hội An khởi nghĩa sớm. Thế là ngay trong đêm 17.8, lực lượng khởi nghĩa ở trong tư thế sẵn sàng chờ đợi...

Đúng 3 giờ sáng 18.8, trống, mõ ở ấp Ngọc Thành bắt đầu nổi lên inh ỏi, các đoàn khởi nghĩa của ta từ các khu vực Ngọc Thành, Xuân Lâm, Tu Lễ, Thanh Hà… rầm rập tiến về phía chùa Cầu, bao vây các đồn Bảo An, Cửa Đại. Khi đoàn người kéo đến gần đồn Bảo An thì cơ sở của ta do đồng chí Lê Đức Hổ chỉ đạo đã mở sẵn hai cánh cổng để quân khởi nghĩa ập vào khống chế binh lính, thu giữ 125 khẩu súng quân dụng và một số vũ khí khác.  5 giờ sáng 18.8, một số đoàn khác xông vào dinh thự bắt trói Tỉnh trưởng Tôn Thất Giáng. Tỉnh trưởng này run như cầy sấy xin tha chết và giao nộp ấn tín, các loại tài liệu quan trọng cho Việt Minh. Trụ sở tay sai cao nhất ở Hội An bị khống chế, chiếm giữ đã làm tê liệt nhanh chóng cả hệ thống cai trị của chúng. Khoảng 6 giờ sáng 18.8, lá cờ của Mặt trận Việt Minh tung bay trước dinh Tỉnh trưởng, báo hiệu thời khắc vẻ vang của lịch sử, mốc son ghi nhớ về bộ máy tay sai cai trị của địch ở Hội An bị sụp đổ hoàn toàn.

Cũng trong ngày 18.8, Tỉnh ủy, Ủy ban khởi nghĩa Quảng Nam phát Lệnh tổng khởi nghĩa trong toàn tỉnh. Lệnh này được truyền đi khắp nơi, nhân dân cuồn cuộn  xuống đường như thác đổ. Cuộc khởi nghĩa tiếp tục  diễn ra và giành được thắng lợi ở các phủ, huyện của tỉnh… Tính trên cả nước, Hội An nói riêng và Quảng Nam nói chung là một trong bốn nơi nổ ra cuộc khởi nghĩa giành chính quyền sớm nhất, cùng với các địa phương Bắc Giang, Hà Tĩnh và Hải Dương.

Nhà ông Huỳnh Đủ sau ngày giải phóng là số 50 đường 18 tháng 8, phường Cẩm Phô. Tên con đường được đặt đúng vào cái đêm khởi nghĩa thắng lợi mà điểm khởi đầu là nhà ông Huỳnh Đủ. Bây giờ, ngôi nhà này đã xây dựng mới, mặt tiền được mở về hướng con kiệt nhỏ, còn phía đường 18 tháng 8 là tường rào kín cho khuôn viên ngôi nhà. Tấm bia di tích lịch sử được dựng phía bên ngoài khuôn viên ngôi nhà và bất cứ ai đặt chân đến đây, được đọc những dòng tóm tắt trên văn bia đều cảm nhận được khí thế hừng hực những ngày đầu của cuộc Cách mạng Tháng Tám.