Tìm trong ký họa

Những ký ức bi hùng

Trong tập sách “Quảng Nam trong ký họa thời kháng chiến 1960 - 1975”, có hai bức vẽ về Đội biệt động Lê Độ. Đây là một đơn vị đặc công hoạt động trong lòng địch. Các chiến sĩ đã làm quân địch bao phen hoảng sợ và bị tổn thất lực lượng, góp nhiều chiến công cho mặt trận Quảng Đà. Các chiến sĩ ở đây đều rất trẻ, như Đoàn Thị Tứ mới 17 tuổi, các anh chị Trần Thị Chiến, Thái Hùng, Minh, Lan, Chiến, Mười, Bông, Thúy...

Nhiều lần họa sĩ Giang Nguyên Thái cố ý đi tìm những người trong bức vẽ, ai còn, ai mất. Và bất ngờ qua một bài báo viết về tập ký họa, anh đã tìm được nguyên mẫu là chị Đoàn Thị Tứ. Đã 50 năm, nhưng so với bức ký họa cô đội viên biệt động ngày ấy và hình ảnh thật ngoài đời, vẫn không khác xa nhau. Và họ vô cùng biết ơn những họa sĩ đã lưu lại hình ảnh đẹp của một thời tuổi trẻ…

“Em bé chăn bò” - được họa sĩ Hồ Thu ký họa năm 1970, lúc công tác ở D48 thuộc vùng đông Bình Sơn (Quảng Ngãi). Vẽ vừa xong thì xảy ra trận chiến đấu của đơn vị, Hồ Thu bị thương ở đầu gối do một mảnh rocket bắn từ trực thăng địch.

Cái quý nhất trong ba lô chỉ là một bức ký họa chưa ráo mực và chiếc máy ảnh chưa kịp lên phim. Thời gian sau, người họa sĩ ấy tình cờ gặp được một nữ chiến sĩ nuôi quân của tiểu đoàn, cô gái ấy khoe rằng cách đây 3 năm được một chú họa sĩ vẽ em đang đứng chăn bò. Lần sau Hồ Thu mang bức ký họa đến tặng cô gái như lời hứa khi hội ngộ, thì hay tin “em bé chăn bò” năm nào đã hy sinh.

Trong bức vẽ “Em Hoa - du kích xã Đại Minh” họa sĩ Nguyễn Đức Hạnh vẽ vào năm 1972, nguyên mẫu ấy vẫn còn sống ở xã Đại Minh, Đại Lộc. Chị Hoa kể lại rằng, năm 1972 ở vùng B Đại Lộc gọi là “vùng trắng”, bởi lúc bấy giờ chỉ còn gần 20 hộ dân trụ bám. Năm 1972 chị mới 18 tuổi, là du kích của xã. Trong một lần chị đi cùng với đơn vị C1 tham gia trận Mỹ Thuận ở Đại Nghĩa về thì gặp người họa sĩ này.

Ông đề nghị được vẽ chị và những người dân trụ bám, chị rất mừng và nói rằng: “Con chưa được chụp ảnh bao giờ, chú hãy vẽ con đi, để con có hy sinh thì gia đình còn có ảnh để thờ…”. Sau này chị gặp lại người họa sĩ ấy, chị muốn xin lại kỷ vật thiêng liêng của một thời con gái xông pha nơi trận mạc, nhưng ông bảo đó là gia tài quý giá nhất của đời ông, ông sẽ giữ giúp chị. Đến bây giờ, đã gần 50 năm, chị mới sở hữu được tấm hình in chung trong tập sách, mắt nhòa lệ vì nhiều người đã ra đi...

Những gương mặt anh hùng

Sau ngày giải phóng, các họa sĩ đi tìm “những người làm mẫu” cho các anh vẽ. Nhưng hầu hết họ không còn nữa. Đó là hình ảnh em Tượng 14 tuổi ở làng Phú Long, du kích xã Lộc Thuận anh dũng diệt 71 tên địch, đánh 20 trận. Bức vẽ được ghi năm 1972, chỉ sau đó chưa tròn một năm, người chiến sĩ ấy đã anh dũng hy sinh. Hay em Lơ - du kích xã Lộc Quang, bây giờ là Đại Đồng (Đại Lộc) đôi má phúng phính nhưng rất tự tin, đoán chừng lúc ấy khoảng 15, 16 tuổi.

Quần xắn cao, mang đôi dép cao su, vai đeo băng đạn, lưng mang lựu đạn, với khẩu súng RBD. Bức chân dung đó được họa sĩ Nguyễn Đức Hạnh vẽ năm 1972, thì đến năm 1973 em Lơ hy sinh.

Trong một lần về Đại Lộc để trưng bày những bức ký họa thời chiến tranh, anh ruột của liệt sĩ Nguyễn Văn Lơ đã nhận ra em mình và muốn có bức ký họa để làm ảnh thờ. Họa sĩ Nguyễn Đức Hạnh hứa với gia đình sẽ vẽ lại bức chân dung người liệt sĩ đó để gia đình thờ tự, nhưng người họa sĩ ấy lại bất ngờ ra đi.

Trong một bức tranh, họa sĩ Giang Nguyên Thái vẽ 3 cô đội viên biệt động Lê Độ. Giáp tết 1972, họa sĩ Đức Hạnh đưa họa sĩ Giang Nguyên Thái vào gặp gỡ Đại đội Biệt động Lê Độ, đang đóng quân ở Khe Ròn, gần Dốc Gió lối đi Thành Mỹ (Nam Giang). Trong 3 cô gái ấy, đồng đội đã nhận ra đó là Anh hùng Lực lượng vũ trang Trần Thị Chiến.

Sau ngày anh vẽ, chị Chiến đã bị địch bắt, chúng đánh đập, tra khảo dã man và trói chị, rồi cho lên xe chạy rong khắp thành phố. Chúng còn đưa cả cha mẹ chị đến, nhưng chị Chiến vẫn kiên quyết không khai báo. Biết không khuất phục được người chiến sĩ dũng cảm, kiên cường, chúng hèn hạ tra tấn và giết chị rồi đem bêu ngoài chợ huyện.

Còn nhiều, nhiều gương anh hùng như: Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Huỳnh Thúc Bá, dũng sĩ diệt Mỹ - Phan Đức Bố, Lý Văn Sào - dũng sĩ đánh tăng; Nguyễn Thị Hoa, chiến sĩ thi đua năm 1968 ở bệnh xá dã chiến; đồng chí Minh - lái đò giao liên 10 năm liền trên sông Thu Bồn...

Những ký họa chiến trường đã trở thành di ảnh, tư liệu quý hiếm, góp phần lưu giữ lịch sử của cuộc đấu tranh vĩ đại của đất nước. Bởi để có những tư liệu lịch sử quý giá, họ đã đánh đổi bằng cả sự hy sinh của các họa sĩ - chiến sĩ ở trên chiến trường. Ở Quảng Nam, họa sĩ Hà Xuân Phong, Nguyễn Xuân An đã nằm lại đất này...