Trụ đá - công cụ độc đáo

Theo tài liệu lưu trữ tại Bảo tàng Quảng Nam, khối đá có “Tên chính là trụ đá, tên khác là lô đầm đất; dài 151cm, đường kính 45cm; hình trụ tròn, hai đầu có đục hai lỗ mộng hình vuông ở chính giữa (rộng 15cm, sâu 12cm); kỹ thuật chế tác đẽo gọt thủ công; tình trạng có nhiều vết trầy, bào mòn, khuyết. Địa điểm tìm thấy là thôn An Hòa (xã Tam An, huyện Phú Ninh) vào năm 2018.

Theo người dân sinh sống tại thôn An Hòa, đây có thể là một đoạn trụ đá của công trình kiến trúc thuộc văn hóa Chămpa, vì gần nơi đây có công trình kiến trúc Chămpa, sau khi công trình kiến trúc sụp đổ người dân dùng để đầm đất làm đường, sau đó dùng để chắn mương nước. Cũng có nhiều ý kiến cho rằng đây là lô đầm đất có từ thời Pháp, họ đầm đất làm đường (gắn vào trục và bộ khung bằng gỗ dùng bò đôi để kéo), sau khi không sử dụng nữa, lô bị bỏ lại bên đường, về sau này nhân dân dùng để chắn mương nước. 

Qua quan sát, khối đá được đẽo gọt khá công phu từ đá xanh nguyên khối, không bị nứt, bên ngoài mài nhẵn, mòn khuyết đều ở phần giữa, hai đầu không bị khuyết. Khi nhìn khối đá này, tôi lại nhớ đến thông tin, thời bao cấp khu vực Bắc Trung Bộ (Hà Tĩnh, Nghệ An) người dân thường dùng trục đá tương tự như trên để tuốt lúa (nhưng có kích thước nhỏ hơn). Họ tuốt lúa bằng cách trải bông lúa trên sân, sau đó gắn trục đá vào trục và khung gỗ dùng sức người để kéo trục đá giằng ngang trên bông lúa. Hiện nay người ta không còn dùng trục đá vào việc tuốt lúa nữa mà để đầm đất và làm bể đất khô và lưu giữ làm kỷ niệm. Từ thực tế trên, nhận định của người dân đây là lô đầm đất làm đường hợp lý hơn. Còn nhận định là trụ đá của kiến trúc Chămpa là chưa thuyết phục, vì chất liệu đá sử dụng trong kiến trúc Chămpa là đá sa thạch (đá có kết cấu mềm và dễ gia công) chưa có công trình sử dụng đá xanh.

Hiện những thông tin chuyên sâu về trụ đá này vẫn chưa có lời giải.