Xây dựng văn hóa cộng đồng ở đô thị mới

Đô thị và văn hóa thị dân

Văn hóa đô thị được kết thành từ ba yếu tố: thời gian (sự hình thành, phát triển, biến đổi và/hoặc lụi tàn của đô thị; không gian (gồm không gian tự nhiên và không gian nhân tạo); chủ thể (cộng đồng dân cư bản địa và nhập cư).

Cộng đồng dân cư đô thị khởi nguồn từ 3 biến động, đó là số lượng tăng tự nhiên (chênh lệch giữa số sinh và số chết) của dân cư khu vực hiện hữu; hiện tượng nhập cư; sự sắp xếp lại các đơn vị hành chính trong quá trình đô thị hóa (đưa nông thôn, vùng ven thành đô thị).

Do đó, những yếu tố tác động đến cộng đồng dân cư đô thị và văn hóa cộng đồng là số lượng, tốc độ di dân, nhập cư; sự biến đổi và thích nghi của người nhập cư vào đời sống đô thị; quá trình quy hoạch đô thị, đô thị hóa, hiện đại hóa, phát triển đô thị và tác động của chính sách vĩ mô, toàn cầu hóa về kinh tế.

Văn hóa cộng đồng dân cư đô thị bắt đầu từ văn hóa thị dân, nhất là trong những đô thị mới hình thành thì văn hóa thị dân vừa là văn hóa cá nhân (thể hiện văn hóa quê hương), vừa là văn hóa cộng đồng (thể hiện cuộc sống hiện tại nơi đô thị).

Vì vậy cộng đồng dân cư đô thị luôn có hiện tượng “xung đột văn hóa” giữa thói quen, lối sống truyền thống ở nông thôn với sinh hoạt và văn hóa đô thị, là nơi họ bắt đầu sinh sống và có thể định cư lâu dài.

Tuy nhiên, cộng đồng dân cư đô thị thường có mối quan tâm chung về môi trường sống, bởi trong không gian đô thị thì mọi không gian vật lý (như cơ sở hạ tầng, nơi cư trú, nơi diễn ra các hoạt động kinh tế hay văn hóa) đều có giới hạn, không gian tâm lý cũng có khoảng cách do quan hệ xã hội là chủ yếu.

Giao thông và truyền thông là hai yếu tố kỹ thuật liên kết con người trong đô thị về khoảng cách vật lý và khoảng cách văn hóa. Mức độ tác động của hai yếu tố này đến cư dân đô thị, đồng thời cách thức ứng xử với hai yếu tố này cũng phản ánh trình độ quản lý đô thị và văn minh đô thị.

Xây dựng văn hóa cộng đồng

Trong không gian đô thị, từng cá nhân và từng gia đình ít bị ràng buộc bởi các mối quan hệ chằng chịt như ở thôn quê. Ở nông thôn giữa hai người, hai gia đình có khi vừa là quan hệ huyết thống, vừa là láng giềng, lại vừa có cùng lợi ích kinh tế…, do đó tính cộng đồng cao hơn.

Còn ở đô thị thì mối quan hệ cùng lợi ích kinh tế là chính (buôn có bạn bán có phường) hoặc quan hệ chính trị như cùng giai cấp/đẳng cấp, hoặc các quan hệ xã hội như cùng sở thích, nguyện vọng…

Quan hệ láng giềng hay huyết thống vẫn duy trì nhưng là thứ yếu và không phổ biến. Vì vậy, quan hệ giao tiếp của thị dân làm sao vừa giữ được tính truyền thống trong sự quan tâm giúp đỡ nhau, đồng thời cũng cần giữ “khoảng cách” nhất định để tôn trọng cá nhân và không gian riêng của từng người, từng gia đình, từng cộng đồng nhỏ hơn (cùng tôn giáo, tín ngưỡng, cùng nghề nghiệp…).

Ở những đô thị mới hình thành trong quá trình hiện đại hóa có tính chất khác nhau: đô thị công nghiệp hình thành do các khu chế xuất, khu công nghiệp; đô thị hành chính do thành lập thành phố, quận, huyện mới, đô thị mới từ đô thị hóa ngoại thành, vùng ven…

Cư dân ở đây có một phần là “bản địa” còn phần khác là nhập cư, hầu hết chưa sống ở đô thị đúng nghĩa, nhất là đô thị hiện đại. Vì vậy văn hóa đô thị cần được bắt đầu xây dựng sớm và căn bản, trên cơ sở hiểu biết văn hóa cộng đồng bản địa, đồng thời nhất quán trong mục tiêu xây dựng đô thị theo tiêu chí nào (đô thị loại mấy) và theo tính chất chủ yếu (công nghiệp, hành chính hay đô thị cư trú, dịch vụ).

Dù đô thị loại nào và tính chất gì thì vẫn phải giải quyết tốt mối quan hệ giữa văn hóa cá nhân, truyền thống và văn minh đô thị trong văn hóa cộng đồng đô thị, quan tâm hơn, ưu tiên hơn cho việc xây dựng lối sống văn minh đô thị, văn minh nơi công cộng.

Đầu tiên và quan trọng nhất là xây dựng thị dân có tác phong công nghiệp, sống và làm việc theo hiến pháp, pháp luật, thực hiện các quy định cụ thể của chính quyền đô thị và của cơ quan đơn vị, bệnh viện, trường học, nhà máy, xí nghiệp…

Xây dựng văn hóa cộng đồng dân cư đô thị chính là việc xây dựng và phát huy vai trò của cả hai nhân tố là nhà quản lý và cộng đồng. Đó là chính quyền đô thị: ban hành quy tắc, luật lệ phù hợp sinh hoạt và vận hành của đô thị - đây là điều kiện tiên quyết.

Cộng đồng dân cư có quyền lợi, trách nhiệm và nghĩa vụ đối với sự phát triển của đô thị - đây là điều kiện quan trọng để xây dựng văn hóa đô thị và phát triển đô thị bền vững. Hai nhân tố này thực ra cùng là một chủ thể - thị dân, khi cả chính quyền và cộng đồng đều coi “đô thị là của mình, của chúng ta” thì không khó để có sự đồng thuận trong định hướng và xây dựng đô thị văn minh.

*
*          *

Chủ trương của Quảng Nam là sẽ hình thành đô thị loại I với khu vực Tam Kỳ - Phú Ninh - Núi Thành. Đồng thời giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050, mạng lưới đô thị Quảng Nam trong tương lai có thể được phân thành 5 chuỗi đô thị phân bố theo địa hình và hệ thống giao thông.

Hệ thống đô thị của Quảng Nam tuy ra đời muộn nhưng đó lại là một lợi thế để có thể tiến hành quy hoạch không gian gắn liền với quy hoạch về dân cư, xây dựng không gian đô thị gắn liền với xây dựng văn hóa đô thị.

Từ vị thế địa lý và quá trình lịch sử lâu dài trong bối cảnh miền Trung, xứ Quảng đã tạo lập được sắc thái riêng. Chính vì vậy, định hướng phát triển bền vững cho Quảng Nam cần bắt đầu từ văn hóa.

Quá trình đô thị hóa Quảng Nam là sự hài hòa giữa những đô thị hiện hữu và đô thị mới sẽ được xây dựng, trên cơ sở gìn giữ bản sắc lối sống, nếp sống truyền thống của cộng đồng dân cư địa phương ở từng vùng địa hình trong tỉnh.