Trà và việc buôn trà ở Hội An

Cách đây hơn 400 năm, người Việt ở Đàng Trong đã biết đến việc uống trà. Điều này được Cristoforo Borri ghi chép lại trong khoảng thời gian ông lưu trú tại vùng đất Quảng Nam, Quy Nhơn: “Ban ngày họ có thói quen uống một loại nước rất nóng nấu từ rễ của một loại thảo mộc là chià [trà], tên này cũng được dùng cho đồ uống ấy. Nước trà rất bổ, giúp dạ dày bài tiết tốt và tiêu hóa dễ dàng”.

Phẩm vật trong nghi lễ

Dưới thời kỳ chúa Nguyễn, nhiều loại danh trà nổi tiếng từ Trung Quốc và Nhật Bản được đưa đến Hội An, Đàng Trong tiêu thụ, buôn bán.

Từ một loại thức uống dân gian, trà dần trở thành phẩm vật quan trọng, được triều đình nhà Nguyễn quy định cụ thể về khai thác và sử dụng trong các nghi lễ hoàng triều.

Theo “Khâm Định Đại Nam hội điển sự lệ”, hằng năm, các lễ Thướng tiêu, Chánh đán, mồng hai và mồng ba, Đoan dương, Tam nguyên mỗi lễ cúng có vàng bạc, hương đèn, trầm trà, cau trầu rượu...

Trà đã trở thành sản vật quan trọng đối với nhiều địa phương của Quảng Nam. Dựa vào việc trồng và tiêu thụ trà, người dân đã thu về nguồn lợi lớn.

Cùng với nhiều mặt hàng khác, trà được người Hoa ở Hội An thu mua, tập kết và vận chuyển từ vùng thượng nguồn xuống thương cảng Hội An để cung ứng nhu cầu sử dụng của người dân địa phương và xuất khẩu đi các nơi.

Camille Paris trong “Du ký Trung Kỳ theo đường cái quan” đã ghi chép lại hoạt động thương mại người Hoa như sau: “Hội An là một đô thị rộng lớn và cổ xưa bị người Trung Hoa thâu tóm thương mại.

Họ điều hành buôn bán trong xứ thông qua những thương nhân chu du khắp nơi thu mua hoa màu tại chỗ và tận dụng lúc thanh toán để giới thiệu cho dân bản địa những hàng hóa họ mang theo...”.

Trong lịch sử, cũng không ít lần việc tiêu thụ trà bị ảnh hưởng do hoạt động thương mại của người Hoa. “Đại Nam thực lục” của Quốc sử quán triều Nguyễn ghi chép, năm Khải Định thứ 5 (1920), tháng 10 ngày 21, vua coi triều.

Thượng thư Bộ Lại kiêm Bộ Hộ Nguyễn Hữu Bài tâu: “Quảng Nam có Tiên Phước đói lớn, duyên do là vì hạt ấy trước nay chỉ dựa vào mối lợi của trà và quế. Nay những sản vật ấy không bán được, không có gì tư cấp nên như thế”.

Người Hoa thu mua trà

Bên cạnh việc thu mua trà từ thượng nguồn của khu vực Quảng Nam, người Hoa ở Hội An còn mua bán, nhập các loại danh trà như thiết quan âm, ô long, phổ nhĩ, trà tim sen, an cốt trà (trà liệm)... cùng các loại trà cụ như ấm, chén, khay từ các địa phương Hải Phòng, Hà Nội, Nam Định...

Hiệu buôn Diệp Đồng Nguyên thường mua trà từ các tiệm Quảng Sanh ở Hải Phòng, hay tiệm Vinh Mậu ở Hà Nội, Nam Định... với nhiều loại trà phổ biến như liên tâm trà (trà tim sen), thiết quan âm.

Đặc biệt, trong số bảng kê phẩm vật của xã Minh Hương Hội An cho thấy trà là một trong những lễ vật được triều đình cũng như các bộ giao cho địa phương mua sắm để phục vụ nhu dụng. Trong bảng kê có ghi chép vào năm 1747 ở xã Minh Hương Hội An, bên cạnh việc sắm các loại giấy, đèn... địa phương còn tiến cống lễ vạn thọ của nhà vua là 12 lạng trà ngon.

Tập san “Kinh tế Đông Dương” (Bulletin Économique de l’Indochine), từng đưa ra thống kê, trên đất Quảng Nam năm 1913 hiện diện 10 đồn điền của người Pháp, tổng diện tích 3.403ha, trồng chè, lúa, tiêu... Trong đó, Công ty Chè Lombard et Cie chiếm 500ha ở vùng Tùng Sơn, An Ngãi (Hòa Vang), đồn điền chè Dela Geau chiếm 420ha ở Đức Phú (Tam Kỳ).

Ở Hội An, không chỉ có hoạt động thu mua, buôn bán trà. Những năm 1930, 1931 còn có xưởng sao chế chè tại xưởng chè De Robe (gần ngã tư Phan Châu Trinh - Nguyễn Huệ hiện nay).

Đặc biệt, để đảm bảo hoạt động thương mại cũng như trưng bày, quảng cáo các mặt hàng nông nghiệp và thương nghiệp nói chung của Quảng Nam và vùng Tourane (Đà Nẵng), bên cạnh chợ cố định, người Pháp đã tổ chức các cuộc chợ phiên tại Hội An vào các năm 1935, 1936, 1937, 1939.

Các mặt hàng trưng bày tại chợ phiên rất đa dạng, phong phú, từ lâm thổ sản, hải sản, đồ thủ công mỹ nghệ, đồ gia dụng, kỹ thuật... Trong đó, các sản vật trưng bày như trà, hạt tiêu, sáp, quế, bông, mật ong, đậu bắp, khoai, sắn, mè, mía... có nguồn gốc từ phủ Duy Xuyên, Thăng Bình, Điện Bàn, huyện Hòa Vang, Tiên Phước, Quế Sơn.

Trong quá khứ cũng như hiện nay, trà được người dân Hội An, Quảng Nam sử dụng làm thức uống thường ngày và sử dụng trong các nghi lễ cưới hỏi, lễ mừng thọ, cúng gia tiên, hay lễ tế chư thần, Phật và làm quà tặng… Trong văn hóa Phật giáo ở Hội An, cũng như trong dân gian, trà còn được sử dụng trong nghi lễ, tập tục tẩm liệm người quá cố.

Quảng Nam là vùng đất đa dạng, phong phú về sản vật, trong đó trà là loại thổ sản có giá trị cao và được nhiều địa phương trồng, khai thác và tiêu thụ.

Trà không chỉ trở thành mặt hàng quan trọng trong mạng lưới thương mại nội vùng, liên vùng mà còn được xuất khẩu ra nước ngoài, từ đó góp phần tạo nên bức tranh thương mại sôi động ở Hội An, Quảng Nam trong lịch sử.