Nông Sơn khai mạc Lễ hội truyền thống Bà Thu Bồn

Truyền thuyết về “Bà Mẹ xứ sở”

Phát biểu khai mạc lễ hội, ông Nguyễn Văn Hòa - Chủ tịch UBND huyện Nông Sơn cho biết, tương truyền Bà Thu Bồn là nữ tướng vua Chăm rất xinh đẹp, có mái tóc đen, dài óng mượt. Bà đã từng chinh chiến nhiều trận mạc.

Trong một lần thất thủ, Bà men theo hướng Tây đến Phường Rạnh có địa hình hiểm trở, trước có sông sâu, sau có núi cao che chắn, ruộng đồng bao la, đảm bảo điều kiện quan trọng cho quân cơ, chờ thời cơ thuận lợi để phản công. Bà đã chọn đất này để định cư, làm căn cứ đóng quân, địa điểm lịch sử ấy là Dinh Bà hiện nay.

Cùng với việc chiêu quân và tổ chức luyện binh, Bà Thu Bồn còn cho quân lính đào giếng, đào ao, trồng lúa, chăn nuôi, dạy cho dân trồng dâu, nuôi tằm, quay tơ, dệt vải, cách dùng thảo mộc trong rừng để chữa bệnh cho người và vật nuôi. Vì thế, cho đến bây giờ, trong khu Dinh Bà vẫn còn các địa danh, di tích gắn với Bà như giếng Bà, ao Bà, vườn Bà, rừng Bà, ghềnh Bà…

Trong một lần giao tranh bị thất bại, Bà gieo mình xuống dòng sông tự vẫn, thân Bà xuôi dòng về miền dưới, được dân làng Thu Bồn (xã Duy Tân, Duy Xuyên) an táng, thờ phụng và xây dựng Lăng Bà ngày nay.

Sau khi qua đời, Bà đã hiển linh phù hộ cho dân làng vượt qua bao thiên tai, địch họa. Theo lời kể của các vị cao nhân, tiền bối làng Trung An (xã Quế Trung, Nông Sơn) thì tên làng Trung An cũng được đặt từ tích về Bà. Ngày đó, Bà hiển linh bảo dân làng lập đền thờ Bà, rồi Bà che chở, bảo vệ. Nhưng phải nhớ ai ở “Trung” thì mới được. “Trung” tức là trung thực, đức độ, ngay thẳng; “Yên” là yên ổn, bình an. Từ đó, các vị tiền bối đặt tên làng là Trung Yên, sau đọc lại thành Trung An như ngày nay.

Cũng có truyền thuyết kể rằng, có năm mất mùa, đói kém, bỗng có con bò tót trong rừng chạy ra ngay chỗ bãi Bà. Và, Bà báo mộng rằng: “Mai là ngày giỗ của Bà mà năm nay dân làng khó khăn, đói kém, ta cho con bò, trước là làm lễ tế ta, sau là đãi dân làng một bữa”. Xưa nay, người dân Trung An luôn tin rằng, nhờ có sự che chở của Bà mà trong chiến tranh loạn lạc và đặc biệt là trong trận đại hồng thủy năm Giáp Thìn 1964, dân làng vẫn bình an...

Gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống

Theo ông Nguyễn Văn Hòa, Bà Thu Bồn là một nữ tướng tài sắc vẹn toàn, được các vua nhà Nguyễn ghi nhận là một vị phúc thần và nhiều lần được ban sắc phong như “Bô Bô phu nhân tôn thần”, “Thục hạnh Mỹ đức Dực Bảo Trung Hưng Bô Bô phu nhân thượng đẳng thần”. Cuối cùng, đến thời vua Khải Định, Bà được phong là “Mặc phù Hiển tướng Thượng đẳng thần”.

Để ghi nhớ công ơn của Bà, từ bao đời nay, dân làng Trung An góp công, góp của xây dựng Dinh Bà. Hằng năm, tổ chức các hoạt động tế lễ để tạ ơn và cầu mong Bà tiếp tục che chở, phù hộ cho dân làng mạnh khỏe, làm ăn phát đạt, mọi việc hanh thông, thuận lợi. Đó là nền tảng văn hóa tâm linh để hình thành nên các hoạt động tại lễ hội ngày nay.

Các nghi lễ tại lễ hội có tính đặc trưng cao, gắn liền với các truyền thuyết cũng như các địa danh, di tích còn hiện hữu như lễ rước nước từ giếng Bà về Dinh để làm lễ tế Bà, lễ rước sắc mô phỏng cảnh quân nhà Nguyễn về tuyên chỉ sắc phong, lễ thả hoa đăng tại ghềnh Bà mô phỏng lại cảnh Bà trầm mình khi thất thủ và cũng là nghi lễ tiễn Bà về dưới miền xuôi…

Các nội dung phần lễ mang lại một không khí rực rỡ và cổ xưa với những đoàn rước cùng tán lọng, cờ xí, kiệu vai đủ màu sắc và trang phục các dân tộc Kinh, Chăm... Đoàn rước diễu hành qua những cảnh sắc làng quê ven sông tuyệt đẹp của miền quê Nông Sơn, từ những mái ngói, hàng cau sương đọng, bãi bắp, nương dâu, lũy tre ven sông và bãi cát trắng trải dài trong nắng sớm.

Trong khi đó, phần hội là các hoạt động văn hóa – thể thao hấp dẫn như hát tuồng, hô bài chòi, hát hò khoan đối đáp, thi kéo co, bóng đá, bóng chuyền và đặc biệt là đua thuyền. Hoạt động đua thuyền tại Lễ hội Bà Thu Bồn còn gắn liền với truyền thuyết tiền cheo - cỗ cưới, giữa ngài Cao Cát Đại Vương ngự tại Lăng Ông ở làng Bình Yên (xã Phước Ninh, Nông Sơn) với Bà Thu Bồn và đây cũng là một môn thể thao yêu thích của cộng đồng cư dân vùng sông nước Thu Bồn.

Năm 2021, Lễ hội truyền thống Bà Thu Bồn tại thôn Trung An (Quế Trung, Nông Sơn) vinh dự được Bộ VH-TT&DL công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia.

“Lễ hội Bà Thu Bồn năm 2022 được tổ chức trong bối cảnh cả nước đang thực hiện trạng thái bình thường mới, thích ứng an toàn, linh hoạt, kiểm soát dịch bệnh Covid-19 để nỗ lực phục hồi, phát triển kinh tế - xã hội. Đây là dịp để thúc đẩy du lịch Nông Sơn vượt qua khó khăn, phục hồi, phát triển, đón khách du lịch trở lại, xây dựng hình ảnh Nông Sơn là điểm đến an toàn, thân thiện, hấp dẫn với bạn bè, du khách trong và ngoài tỉnh” - ông Nguyễn Văn Hòa nói.

Phát biểu tại buổi lễ, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Trần Văn Tân cho rằng, sức lan tỏa của Lễ hội truyền thống Bà Thu Bồn xuất phát từ chính nguyện vọng chính đáng của nhân dân, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, quốc thái dân an, làng xã ấm no hạnh phúc. Chính vì lẽ đó, đây là một trong những lễ hội truyền thống có quy mô lớn nhất của Quảng Nam, có sức hấp dẫn lan tỏa đến các lễ hội khác ở khu vực miền Trung.

Phó Chủ tịch UBND tỉnh Trần Văn Tân phát biểu tại buổi lễ. Ảnh: S.Đ

Theo Phó Chủ tịch UBND tỉnh Trần Văn Tân, lễ hội truyền thống Bà Thu Bồn là minh chứng hùng hồn nhất, thể hiện rõ nét nhất cho sợi dây cố kết cộng đồng, tinh thần yêu quê hương đất nước của cha ông ta mà trong đó vùng đất Nông Sơn là nơi hội tụ, giao thoa, tiếp biến văn hóa giữa miền núi với miền xuôi trong suốt chiều dài lịch sử hình thành và phát triển của Quảng Nam.

Lễ hội lần này là một sự kiện quan trọng trong chuỗi các hoạt động của Năm Du lịch quốc gia 2022 với chủ đề là Quảng Nam – điểm đến du lịch xanh và là một trong những sự kiện quan trọng trong chương trình “Du xuân đất Quảng” – một trong 6 chương trình hoạt động nòng cốt của Năm Du lịch quốc gia 2022”.

Thay mặt lãnh đạo tỉnh, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Trần Văn Tân biểu dương Đảng bộ, chính quyền, nhân dân huyện Nông Sơn nói chung và xã Quế Trung nói riêng đã bằng tâm sức, trí tuệ, trách nhiệm của mình để chung sức đồng lòng bảo tồn và phát huy giá trị Di sản Văn hóa phi vật thể cấp quốc gia – Lễ hội truyền thống Bà Thu Bồn.

“Nhân đây, tôi cũng trân trọng cảm ơn và đặc biệt ghi nhận những đóng góp to lớn của các thế hệ nghệ nhân cũng như quý bà con nhân dân đã tích cực truyền dạy, thực hành, bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa truyền thống tốt đẹp, đó là  Lễ hội Bà Thu Bồn. Đây thực sự là sản phẩm mang tinh thần sáng tạo, là tài sản văn hóa vô giá, thể hiện bản sắc đặc trưng của văn hóa xứ Quảng” - ông Trần Văn Tân nói.