Di sản Champa bên bờ Nam sông Thu Bồn

Những di sản này mang giá trị tiêu biểu nhất về cảnh quan văn hóa, lịch sử và kiến trúc nghệ thuật của Champa. Cố GS. Trần Quốc Vượng khái quát hóa về các tiểu quốc Champa gồm thánh địa - thành lũy - cảng thị - đảo ven biển, trong đó vùng hạ lưu sông Thu Bồn như một mô hình tiêu biểu nhất nằm giữa núi và biển với Mỹ Sơn – Trà Kiệu – Cửa Đại - Cù Lao Chàm.

Không gian văn hóa đặc trưng

Chỉ một bên bờ Nam sông Thu Bồn, nhưng vùng đất này là nơi sở hữu và hình thành những trung tâm quan trọng nhất của vùng tiểu quốc Amaravati, bao gồm trung tâm tín ngưỡng Ấn giáo Mỹ Sơn, kinh thành cổ Trà Kiệu, núi thiêng Hòn Đền/Mahaparvata, sông Thu Bồn, cảng thị Trung Phường, Cửa Đại và Cù Lao Chàm.

Khảo cổ học trong hơn 125 năm qua cho thấy, trên nền tảng văn hóa Sa Huỳnh, vùng đất Duy Xuyên có lịch sử liên tục trong giai đoạn tiền Lâm Ấp từ thế kỷ 1- 2 cho đến Champa (thế kỷ 15).

Dấu vết định cư sớm được tìm thấy tại địa điểm khảo cổ Gò Cấm (xã Duy Trung) qua phát hiện ngôi nhà cháy, ngói, bình hình trứng và nhiều hiện vật khác có niên đại từ khoảng giữa đến cuối thế kỷ 1. Trà Kiệu cách Gò Cấm chưa đầy 3km về hướng Tây Bắc, là khu vực hình thành sớm nhất nhà nước sơ khai Lâm Ấp.

Từ các điểm khai quật, các lớp văn hóa tại Trà Kiệu phát triển liên tục từ đầu thế kỷ 2 đến thế kỷ 5 và muộn hơn. Các văn khắc và bia ký sớm nhất cũng tìm thấy trên đất Duy Xuyên. Trong khi bia Võ Cạnh (Khánh Hòa) vẫn còn nhiều tranh cãi về niên đại cũng như chủ nhân thì tại Duy Xuyên đã phát hiện nhiều văn khắc và bia ký có niên đại rất sớm.

Dấu ấn kiến trúc nghệ thuật

Kiến trúc sớm nhất dưới thời Lâm Ấp được tìm thấy tại thành Trà Kiệu. Theo phân tích mẫu than từ hố khai quật thành Đông tại đây, thì thành Trà Kiệu được xây dựng từ nửa sau thế kỷ 3 đến đầu thế kỷ thứ 4. Đây cũng là một trong những kiến trúc sớm nhất hiện còn ở Champa.

Nằm về phía tây của thành Trà Kiệu là thung lũng Chiêm Sơn Tây, nhiều dấu vết kiến trúc quan trọng cũng dần được phát hiện. Tại di tích Gò Lồi vẫn còn nhìn thấy một Mandapa có hệ thống cột đá ong duy nhất của kiến trúc Champa cho đến nay.

Cách đó không xa, di tích Triền Tranh phát hiện một khu kiến trúc dân dụng rộng lớn phục vụ cho sinh hoạt tôn giáo của tầng lớp quý tộc tăng lữ, cũng là kiến trúc phục vụ tôn giáo đầu tiên được phát hiện.

Khu đền tháp Mỹ Sơn cũng có lịch sử xây dựng sớm nhất ở Champa (vào khoảng thế kỷ 4). Hiện các kiến trúc còn ở Mỹ Sơn có niên đại khoảng thế kỷ 7- 8 đến thế kỷ 13.

Từ phong cách kiến trúc, nghệ thuật và điêu khắc tại đền E1, cho đến thời kỳ đỉnh cao với kiệt tác kiến trúc Mỹ Sơn A1, và tiếp tục cho đến ngôi đền gạch cuối cùng ở Khu H vào cuối của phong cách Bình Định thế kỷ 13, Mỹ Sơn đậm nét dấu ấn kiến trúc và điêu khắc mang tinh thần Ấn giáo.

Đây cũng là những dấu ấn phản ảnh sự tiến triển liên tục của kiến trúc và nghệ thuật của trung tâm Ấn giáo, phát triển gần 10 thế kỷ tại thung lũng Mỹ Sơn.

Bảo tồn di sản

Tính quốc tế hóa trong công tác bảo tồn tại Duy Xuyên là điểm nổi bật nhất so với di sản Champa ở miền Trung Việt Nam.

Câu chuyện tại Khu đền tháp Mỹ Sơn là minh chứng. Các chuyên gia từ Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp (EFEO) và Việt Nam đã phát hiện, khai quật và bảo tồn Mỹ Sơn trong gần 40 năm đầu của thế kỷ 20.

Tuy nhiên, chiến tranh đã làm gián đoạn công tác bảo tồn, đẩy di tích Mỹ Sơn một lần nữa bị bỏ hoang, chịu sự tàn phá nặng nề của thiên nhiên và chiến tranh.

Sau năm 1975, khi phối hợp với chuyên gia Ba Lan (tiêu biểu là cố kiến trúc sư Kazik), di tích Mỹ Sơn được cứu vãn và phục hồi. Nỗ lực bảo tồn đã góp phần đưa di tích Mỹ Sơn vào danh mục di sản thế giới năm 1999.

Sau khi ghi danh, Mỹ Sơn càng được chú ý hơn bởi các tổ chức và cá nhân trong nước và nước ngoài. Di tích này đã nhận được sự hỗ trợ giữa chuyên gia Việt Nam và Ý với hơn 10 năm nghiên cứu và trùng tu nhóm tháp G, 6 năm với chuyên gia Ấn Độ trùng tu nhóm A, H và tháp cổng K.

Tại di tích Trà Kiệu, các chuyên gia EFEO, mà chủ trì là Jean-Yves Claeys đã có cuộc khai quật Trà Kiệu trong hai năm 1927 - 1928. Sau chiến tranh 1975, phần lớn các cuộc khai quật được tiến hành có sự phối hợp giữa chuyên gia Việt Nam với các chuyên gia quốc tế đến từ Anh, Nhật Bản.

Từ những nỗ lực bảo tồn của cộng đồng khoa học quốc tế đã góp phần quan trọng gìn giữ di sản Champa bên bờ Nam hạ lưu sông Thu Bồn này.